* قەدەغەكردنى سوكایەتی پێویستە، نەك رەخنە

عومەر عەلى غەفور

لە ولاَتانى دواكەتوودا هەروەك كە لە مەیدانە سیاسیەكەدا حزبى زۆرینە و فەرمانڕەوا هەمیشە لە هەوڵى ئەوەدایە كۆنترۆڵى گشت جومگە و سەرچاوەكانى هێز لە كۆمەڵگەدا بكات تا بتوانىَ جموجوڵ و گەشەى نەیارانى لە نزمترین ئاستدا تەوق بكات و تەمەنى درێژ بۆ خۆى مسۆگەر بكات، بە هەمان شێوە لە مەیدانە فیكرى و ئایدیۆلۆژیەكەیشدا ئایدیۆلۆژیاى زۆرینە هەمیشە پێگە زەمەنییە بەهێزەكەى بۆ هەرچى زیاتر دریژەپێدانى هەیمەنەى خۆى بەسەر گۆڕەپانەكەدا بەكاردێنىَ، ئەویش لە رێى هەوڵدان بۆ هەرچى زیاتر بەرتەسككردنەوەى مەوداى جوڵە و چالاكى ئایدیۆلۆژیا نەیارەكانى، تا بە تێپەڕینى رۆژگار لە بەر بێهێزی بڕستیان لەبەردەبڕىَ و بەلادا دێن. كوردستان تاقیگەیەكى باشى ئەم تیۆرەیە.

مەسعود محەمەد لە بەرگى یەكەمى كتێبى (مرۆڤ و دەوروبەر) دا كە لە ساڵى 1977 چاپى كردوە دەربارەى رادەى هەیمەنەى فیكرى چەپ و چەپەكان لە كوردستانى سىَ دەهەى پێش خۆى دەڵىَ: "سى ساڵ پترە خوێندەوارى كورد هەرچى فیكرەى دەرەوەى جوغزى ماتریالیزم هەیە لێى حەرامكراوە..(بەشیوەیەك).. هیچ موبالەغە لەوەدا نیە كە دەڵێم دیتومە مەلاى كورد لەنێو ئەڵقەى تازە خوێندەوارى كورد نەیوێراوە بە رەهایى هەموو باوەڕێكى ئاینى راست و دروست و بىَ تەئویلى ئیسلامەتى باس بكات وە یا بە دەنگى دلێرەوە بڵىَ بنەما ئابوریەكانى ئیسلام لە كۆمیۆنیزم باشترە" لا20-21. هەر لە روانگەى بالاَدەستى ئەم فەزا خنكێنەرە دژە ئاینیەشەوە بوو كە مەسعود محەمەد وەك دەمڕاستى كۆڕى زانیارى كورد دووچارى رەخنە و گێچەڵێكى زۆر بوویەوە لە لایەن رۆشنبیرانى كوردى ئەو سەردەمەوە لەسەر چاپكردنى كتێبى (رێكەوت لە ترازوى ژیریدا)ى محەمەد مەلا ساڵحى شارەزورى، لە لایەن كۆڕەوە.

ماتریالیزم و دەسەلاَتەكەى، لە دەورەیەكى مێژووییدا، كەوتنە پەراوێز و، پەراوێزەكەى دوێنىَ، كە ئاینە، جارێكیدى بوویەوە بە سەنتەر و دەسەلاَت. حاڵى حاز، بەپێچەوانەى جاران، ئەوانەى ناوێرن "بە رەهایى هەموو باوەڕێكى راست و دروست و بىَ تەئویلى خۆیان" باس بكەن توێژێكى نادینین.

ئێستا ئاین لە كوردستان خاوەن دەسەلاَتى رەسمى نیە، بەلاَم دەسەلاَتێكى نارەسمى بەرچاوى هەیە و هەیمەنەى خۆى بەم یان بەو شێوە مومارەسە دەكات. دیارە مومارەسەكردنى ئەو هەیمەنەیە، بە هەمان شێوەى هەیمەنەى چەپەكان لە ناوەڕاستەكانى سەدەى رابردوودا، لەسەر حسابى بەرتەسككردنەوەى ئازادى جموجوڵى ئایدۆلۆژیا نائاینیەكان، هەروەها ئەو ئاراستە عەقلاَنییە نوێیانەیش دەبىَ كە تێگەیشتنیان لە ئاین لەگەڵ تێگەیشتنى دەسەلاَتى تەقلیدى ئاینى گۆڕەپانەكەدا ناكۆكە.

دەسەلاَتیش، كە پتر واجیهەیەكى رەسمى دوو حزبەكەیە، كە وێڕاى عەلمانیبوونیان، ناتوانن موجامەلەى هەستى موحافیزكارانەى جەماوەرەكەیان نەكەن و لەو هەڵمەتەدا پشتى دەسەلاَتى نارەسمى ئاین لە بەرامبەر پاشماوەكانى دەسەلاَتە كۆنەكە نەگرن.

لێرەوەیە لەگەڵ ئەوەى فەزا كۆمەلاَیەتیەكە تا رادەیەكى بەرچاو ئاینى بووە، ناوە ناوە هەندىَ نووسین لە شێوەى وتار و كتێب بلاَودەبنەوە كە بەهیچ كلۆجێك موجامەلەى ئەو فەزایە ناكەن و رەخنە نەك لە دەسەلاَتى ئاینى و پیاوان و حزبە ئاینییەكان، بەڵكو رەخنە لە خودى ئاینەكەش دەگرن، ئەڵبەت زیاتریش لە فۆرمێكى ئیستیفزازى و داشۆریندا. دیارە ئەمەش هێندەیدى كەشوهەواكە گرژتر دەكات و مرۆڤ لە بەرقەراركردنى زەمینەیەكى تەندروست بۆ گفتوگۆى هێمن و زانستى لەنێوان ئاراستە فیكرى و ئایدیۆلۆژیەكانى كۆمەڵگەدا ئومێدبڕاو دەكات.

ناكرىَ مێژوو تەنیا لە چاوى سەركەوتوەكانەوە بخوێنرێتەوە، چونكە ئەوانەى پەراویزیش بە هەمان شێوەى بالاَدەستەكان مرۆڤن، تەنیا جێیان لەسەر نەخشەى دەسەلاَت جیایە كە دەكرىَ سبەینىَ ئەوان ببنە سەنتەر و سەنتەریەكان بچنەوە پەراوێز. چەپەكانى دوێنىَ(كە سەنتەر بوون) هەڵەبوون لەوەدا ئازادییان لە مرۆڤە ئاینپەروەرەكان بەرتەسك دەكردەوە بە وەهمى ئەوەى بەوە لەنێو دەچن. ئاینییەكانى ئەمڕۆیش هەڵەن گەر پێیان وابىَ بە سیاسەتى بەرتەسك كردنەوەى ئازادى دەربڕینى نائاینییەكان، یان نوێخوازە ئاینییەكان، ئەوانەى دوایى لە نێو دەچن، یان بەو هەڵوێستە سەروەریەكى مێژوویى بۆ ئیسلام تۆمار دەكەن.

بەندە ئەو سیاسەتى بىَ چیكڵدانەییەى سەنتەرییەكان، ئاینى بن یان دژەئاینى، پتر بە بەرهەمى كولتوورێكى دواكەوتوو دادەنێم تا ئەوەى زادەى رۆحیەتى راستەقینەى ئاینەكە یاخود فەلسەفەكە بىَ. سەلماندنى ئەمەش زەحمەت نیە.

بیرمەندێكى خۆرئاوا، بەهەڵەدا نەچووبم ڤۆلتیرە، لە وتەزایەكیدا سەرسوڕمانى خۆى دەردەبڕىَ لە موفارەقەیەكى سەیر لە نێوان ئیسلام و مەسیحیەتدا وەك دەق و وەك واقیع. ئەو پێى وایە ئیسلام بە شمشێر دەستى پێكرد كەچى كەنیسەكان لە شارەكانى جیهانى ئیسلامیدا مانەوە، بەلاَم مەسیحیەت وەك پەیامى ئاشتى و خۆشەویستى دەستى پێكرد كەچى موسڵمانەكانیان لە ئەندەلوس قەلاچۆكرد و مزگەوتەكانیان خاپور كرد. ئەمە سەلمێنەرى ئەوەیە كە تەنیا ئاین پێكهێنەرى سیاسەت و رەفتارى مرۆڤ و كۆمەڵگەكان نیە، بەڵكو دەكرىَ بڵێین رادەى هۆشیارى مرۆڤانەى مرۆڤ و كۆمەڵگەكان جۆرى تێگەیشتن و مومارەسەكردنیان بۆ خودى ئاینەكەیش دیارى دەكات.

ئیسلام لە سەردەمى هاتنى و رەنگە چەندین سەدە لەوەدواتریش پێشكەوتووترین نموونە بوو لە بوارى قایلبوون بە بوون و مانەوەى ئاینەكانیدی(ئەگەرچى ئەو قایلبوونە مەرجداریش بووبىَ). بەلاَم ئەوە كە ئیسلامێكى سینەفراوان و لێبوردە و بێباك لە بوونى جیاوازیەكان و شەڕى بەڵگەكان(كە قورئان بە (برهان) ناوى دەبات- قل هاتوا برهانكم ان كنتم صادقین))، ئیسلامێك بێباكانە وتە و گومانى نەیارەكانیشى لەنێو كتێبە پیرۆزەكەیدا تۆمار و نەمر كردوە، ئیسلامێك كە بە وتەى سەلیم خەیاتە لە سەردەمى زێرینیدا هێندە لێبوردە بووە رێى بە كەسانى وەك (ابن الراوندی)ى زندیق داوە بە راشكاوی رەخنە لەسەر عەقائیدەكانى بگرىَ، ئەویش هێندە لێى بە جواب بێت كە بە لەسەرخۆیى و هێمنى كتێب بۆ پووچاندنەوەى بیروراكانى دابنىَ. ئەوە كە ئیسلامێكى لەم جۆرە بە تێپەڕینى رۆژگار دەبێتە ئەوەى شوێنكەوتوانى چێژ لەوە ببینن كە نەیارەكانیان بێدەنگ بكەن و رێ لە ئازادى هەڵسوڕانیان بگرن و، لەولایشەوە مەسیحیەتێك كە جەنگى خاچپەرستەكان و دادگاكانى پشكنینى بەرهەمهێنا بە تێپەرینى رۆژگار ناوبانگى وەك پەیامى ئاشتى و خۆشەویستى بە جیهاندا بلاَوبێتەوە و ئاینە جۆراوجۆرەكان لەژێر فەزایدا بە ئازادى هەڵسوڕێن.

هەموو ئەمانە بەلگەى دەورو كاریگەرى مرۆڤ و رادەى هۆشیارى مرۆڤانەى مرۆڤ و كۆمەڵگان لە دیاریكردنى جۆرى مامەڵەكردنى عەقڵى ئاینیى هەر ئاینێك بەرامبەر بە ئازادى بیروباوەڕ و دەربڕین و، ئاینەكە لەو مەسەلەیەدا دەورێكى سانەوى هەیە. واتە دەكرىَ ئاینێكى لە جەوهەردا پێشكەوتوو لە سایەى كۆمەڵگەیەكى دواكەوتوودا زۆر بە سانایى بگۆڕىَ بۆ ئاینێكى تەسكبین و دواكەوتوو. بە پێچەوانەشەوە.

عەقڵى ئاینى ئێمە پێویستى بە متمانەبەخۆبونى زیاتر هەیە تا بتوانىَ زیاتر بكرێتەوە و لە بوون و رەخنەى نەیارانى ئاینەكەى نەترسىَ چونكە پەنابردن بۆ سیاسەتى دەمبەستنى ئەویدى لە لایەك نیشانەى متمانەبەخۆنەبوون و ترسانە لە رووبەرووبوونەوەى ئەو بە مەنتیق، لەلایەكیدیكەشەوە رێخۆشكەرە بۆ كاردانەوەى توندڕەوانەى بەرامبەر، ئەویش لە رێى پەنابردنى بۆ سوكایەتیكردن و داشۆرین و قسەى نابەجىَ . لەمەشدا عەقڵى ئاینى پشكێكى گەورەى بەرپرسیارێتى سەرهەڵدانى ئەو نووسینە موهاتەراتیانەى دەكەوێتە ئەستۆ.
ئێمە دەبىَ لە باتى شەڕى داشۆرین و دەمبەستن، زەمینەیەك بۆ گفتوگۆى هێمن سازبكەین. سنوورێك لە نێوان رەخنە و سوكایەتیكردن بكێشین.

 رەخنە چەكێكى مەشروعى مەیدانى ململانێى تەیارە فیكرى و سیاسیەكانى هەر كۆمەڵگەیەكى تەندروستە و كەس بۆى نیە لەژێر هیچ پاساوێكدا رێى لێبگرىَ. بەلاَم سوكایەتیكردن بە پیرۆزیەكان یان تەنانەت بە كەسەكان، ئەمە چەكێكى رەزاقورس و نامرۆڤانەى مەیدانى جەنگە دەروونی و سەربازییەكانى نێوان لایەنە مشەخۆر و مرۆڤكوژەكانە، كە خۆشبەختانە لە روى یاساییشەوە لە هەموو كەس قەدەغەیە. پەیوەندیەكى پێچەوانە لە نێوان ئەم دوو چەكەدا هەیە، تا ئازادى زیاتر بە رەخنەى مەوزوعى بدرىَ ئەگەرى پەنابردن بۆ چەكى دووەم كەمترە.

 خۆ ئەگەر دەرگا سروشتیەكەى رەخنە بەسترا ئەوە دەبىَ ئەگەرى پەنابردن بۆ چەكەكەیدى بە دوور نەزانین. هەموولایش لەو ئاكامە بەرپرسن.

ئەگەر دەوترىَ هەندىَ مەسەلە هەیە لە ئەساسیاتى ئاینە و نابىَ رەخنەى لێبگیرىَ، چونكە سیستمى كۆمەڵگەى لەسەر بنیات نراوە و هەر جۆرە گومانێك لەسەر ئەو بنەمایانە هەرەشەیە بۆ سەر سیستمى كۆمەلاَیەتى كۆمەڵگە و، لەولاشەوە خەڵكێكمان هەن رەنگە ئیمانیان بەو شتانە نەبىَ و بە مافى خۆیانى بزانن قسەیان لەسەر بكەن، ئەمیش دیسان دەكرىَ دەروازەیەكى بۆ بدۆزرێتەوە.

لە كۆندا هەندىَ لە زانایان باوەریان وابووە كە نابىَ زانستى كەلام لاى خەڵكى عەوام باس بكرىَ چونكە عەقڵیان ئەو توانایەى نیە تێیبگات و هەڵیسەنگێنىَ، سەرەنجام تووشى سەرگەردانى دەكات. بەڵكو دەبىَ ئەو باسوخواسە تەنیا لە نێوەندى خەواس(نوخبە) دا بوروژێنرىَ. ئێستاش بە هەمان پێوەر و بۆ دوور راگرتنى شەقامى كوردى هەم لە كاریگەرییە سەلبیەكانى ئەو خیتابە نادینیە لە سەر بیروباوەر و و وابەستەییان بە سیستمى كۆمەلاَیەتى كۆمەڵگە و هەم لە ئەگەرى چاوسووركردنەوەى لەو رۆشنبیرە سیكیولارانە، كە مافى خۆیانە گوزارشت لە ناخى خۆیان بكەن، دەكرىَ هەندىَ میمبەرى زۆر نوخبەوى هەبىَ(بۆ نموونە وەك گۆڤار، یان كۆڕ و سیمینارى تایبەت) وەك ناوچەیەكى ئازاد (free zone) كە ئەو رۆشنبیرە سیكیولارانەیش، كە ئەوانیش هاولاَتى ئەم ولاَتەن، بیروبۆچوونى خۆیانى ئازادانە، بە زمانى فیكر و مەعریفە(برهان)و دوور لە هەر سوكایەتیكردنێك، تێدا دەربڕن و رۆشنبیران دوور لە هەلاَ و هەڵنان و گواستنەوەى بۆ سەر میمبەرى مزگەوتەكان و نێو شەقام گفتوگۆى لەسەر بكەن. بەمە بەشێك لە رۆحى ئایەتى (لا اكراه فی الدین) بەرجەستە دەبىَ.