ئەمەى خوارەوە دەقى دیمانەیەكە كە هەفتەنامەى (چاودێر) لەگەڵ (عومەر عەلى غەفور) ئەنجامى داوە و لە ژمارەكانى (330-332) لە 4 تا 18ى تەموزى 2011 بڵاو كرانەوە.
پرسیارەكان تایبەت بوون بە رۆڵى ئاین و پیاوان و حزبە ئاینییە ئیسلامیەكان لە خۆپیشاندانەكانى ئەم دواییەى كوردستان و ناوچەكەدا ، كە دوو تەوەرە بوون، یەكەمیان تایبەت بوو بە خۆپیشاندانەكانى دونیاى عەرەبی، دووەمیشیان تایبەت بوو بە خۆپیشاندانەكانى كوردستان (شوبات تا نیسانى 2011) لە دەڤەرى سلێمانى و گەرمیان.
تەوەرەى یەكەم: ئاین و خۆپیشاندانەكانى دنیاى عەرەبی
* شۆڕشەكانى دونیاى عەرەبی، ئایا شۆڕشى دینین، یان شۆڕشى مەدەنى؟
+ وەڵام: بە حوكمى ئەوەى راپەڕینە جەماوەرییەكانى وڵاتانى عەرەبی بە رووى دەسەڵاتە مێژووییە دیكتاتۆرییەكانیاندا، تەقینەوەی عەفەوى و تا رادەیەكى زۆر دوور لە پلانێكى سیستماتیزەكراوى پێشوەختى هێزە سیاسییە ركابەرەكانى دەسەڵاتە و ئامانجیان كۆتاییهێنان بە ناعەدالەتیى كۆمەڵایەتییە، رەنگە بەكارهێنانى وشەى "شۆڕش" بۆ ئەو بزاوتە ناوردى و سادەكردنەوەیەكى زۆرى چەمكەكەى تێدا بێ، چونكە شۆڕش لە ئەدەبیاتى فیكرى-سیاسیدا بەو راپەڕینانە دەوترێ كە هەڵگرى جیهانبینى و ئایدیۆلۆژیا و بەرنامەیەكى سیاسیی رادیكالی و جیاوازن لە سیستمى سیاسیى ئارا، بەشێوەیەك شۆڕگێڕان بە كەمتر لە لەریشەوە هەڵتەكاندنى ئەو سیستمە و جێگرتنەوەى بە سیستمێكى تەواو جیاواز لەوە لە رووى فەلسەفە و ناسنامە و میكانیزمەوە رازى نابن. شۆڕشى بەلشەفى لە ئۆكتۆبەرى 1917 و باقیى شۆڕشەكانى حزبە كۆمۆنیستەكانى دنیا لە سەدەى بیستەمدا، هەروەها شۆڕشی ئیسلامیى ئێران لە ساڵى 1979دا، ئەمانە بە واتاى وشە شۆڕش بوون، چونكە هێزێكى سیستماتیزەكراو و هەڵگرى ئایدیۆلۆژیایەكى تایبەت، بە پاڵپشتیى جەماوەرێكى ئایدیۆلیزەكراو بە رووى دەسەڵاتێكدا دەتەقێتەوە و ناسنامە و فەلسەفەى سیاسیی ئەو دەسەڵاتە لە بنەوە هەڵدەتەكێنێ و یەكێكیترى لەجێگە دادەمەزرێنێ.بە قبووڵكردنى ئەم پێناسەیە بۆ شۆڕش، دەگەینە دوو ئەنجام: یەكەم ئەوەیە ئەو تەقینەوە جەماوەرییانەى دنیاى عەرەبی شۆڕش نین، بەڵكو راپەڕینگەلێكى عەفەوى و نائایدیۆلۆژین، خۆ ئەگەر وشەى شۆڕشیشى بۆ بەكار بێنین زیاتر لەو رووەوەیە وشەكە كەوتۆتە سەر زاران و ئیدى بەلاى شەقامەكەوە ئەو ناوردییە ئەكادیمی و مەنهەجییە بایەخێكى نیە.
دووەم: كاتێ بڕیاماندا ئەوانە شۆڕش نین ئیدى واتاى ئەوەیە ئەو "شۆڕش"انە شۆڕشى مەدەنین نەك ئاینى، چونكە ئاینیش هەر ئایدیۆلۆژیایە و ئەگەر بڕیارمان دا ئەو راپەڕینە ئاینییە، ئەوە ماناى وایە شۆڕشە، ئەوەیش پێناسەیەكى ورد نییە بۆ حاڵەتەكە.
یەكەم شەرارەى تەقینەوەى خەڵك لە تونسەوە دەستى پێ كرد و هۆكارەكەیشى پڕبوونى جامى تووڕەیى و بێزاریى خەڵك بوو لە تاكڕەوى و ستەمى كۆمەڵایەتى، كە خۆسوتاندنى محەمەد بوعەزیزى سەوزەفرۆش بوو بە سیمبوڵى ئەو تووڕەییە. خەڵكى تونس دروشمى ئایدیۆلۆژی و گۆڕینى رادیكالییانەى سیستمى سیاسیی ئارایان، بۆ نموونە لە سەرمایەداری(كاپیتالیزم)وە بۆ سۆشیالیزم یان لە سیكیولاریزمەوە بۆ ئیسلامیزم، بەرز نەكردەوە، بەڵكو داواى دادپەروەرییان كرد بەبێ ئەوەى مەرجەعیەتى ئایدیۆلۆژیى ئەو دادپەوەرییە دەستنیشان بكات و كار بۆ بەدەسەڵاتگەیاندنى بكەن. لێرەوەیە بینیمان شەڕى راپەڕینەكە لەدژى رەمزەكانى دەسەڵاتە ستەمكارەكە بوو، واتە كەسەكان نەك سیستمەكە، هەر بۆیە دواى رووخانى رژێمەكەى زەینولعابدین بن عەلى جگە لە دەنگوباسی هەوڵەكانى دەستگیركردن و دادگەییكردنى هەندێ لە سەرانى رژێمى پێشوو بەتۆمەتى گەندەڵى و بەدبەكارهێنانى دەسەڵات گۆڕانكارییەكیتر نابینین. واتە دەتوانین بڵێین رژێمى تونس نەڕووخا بەڵكو تاقمێ لە دەستڕۆیشتووانى رژێمەكە كە چەق و سەنتەر و سەرچاوەى بەشى زۆرى ستەمكاریى رژێمەكە بوون لادران و بەشێكى زۆرى دەموچاوەكانى رژێمەكە مانەوە.لە میسریش بەهەمان شێوە جگە لە لادان و دادگەییكردنى هەندێ لە سەرانى رژێمى پێشوو، گۆڕانكارییەكى ئەوتۆ لە پایە سەرەكییەكانى رژێمەكەدا رووى نەدا و ئەگەرى ئەوەیش هەیە لە هەڵبژاردنە سەرۆكایەتیەكەى داهاتوودا، عەمر مووسا ببێتە سەركۆمار كە كۆپیەكى حوسنى موبارەكە و یەكێك لە پایە مێژووییەكانى رژێمەكە بووە.
بەكارهێنانى سیمبوڵ و زاراوە و دروشمە ئاینیەكان لەو راپەڕینانەدا، نایانكاتە شۆڕشێكى ئاینى، لەبەر چەند هۆكارێك: یەكەم: لەبەرئەوەى وەك وتمان راپەڕینەكە لەدژى نەبوونى دادپەروەرییە نەك بۆ بەرپاكردنى رژێمێكى ئاینى. دووەم: ئاینى ئیسلام هەژموونێكى گەورەى لەسەر شوێنكەوتوانى هەیە و لە خەیاڵدانى خەڵكى عامدا ئاین سیمبوڵى سۆز و دادپەوەریەى رەهایە، بۆیە هەموو جار ستەمكاریەكان دەبەستنەوە بە دووریى تاقمى ستەمكار و خەڵك لە رۆحى ئاین، بۆیە ئاساییە لەو كاتانەدا ئەو شعورە ئاینییە زەق ببێتەوە و خەڵك پەنا بۆ (الله اكبر) كردن و نوێژى جەماعەت و شوكرانەبژێرى و نزاكردن لە زاڵمان ببەن، ئیدى مەعلومە هەوادارانى تەوژمە ئیسلامییەكانیش لەو نێوەندەدا هەوڵى بەئاینیكردنى دۆخەكە دەدەن، بۆ ئەوەیش سوود لەو هەژموونە رۆحیەى ئاین لە كۆناخى خەڵكدا دەبەن.
سێیەم: لە هیچكام لەم راپەڕینانەدا حزب و رێكخراوە ئیسلامییەكان وەك بزوێنەرى راپەڕینەكە دەرنەكەوتوون، تەنانەت لە میسریش كە پێگەى مێژوویى ئیخوان موسلیمینە و تەوژمى ئیسلامى بەرفراوانترین هەژموونى تێدا هەیە. ئەوان سەرەتا دەرنەكەوتن بەڵام كاتێ راپەڕینەكە جێگەى خۆى گرت و بوو بە ئەمرى واقیع و ترسى سەركوتكردنى نەما، خۆیان تێوە پێچا و بەهۆى بەرفراوانیى رێكخستنەكانیشیانەوە، كە لە هەموو حزبەكانى ساحەكە زیاترن، توانییان رەنگێكى ئاینی-ئیسلامى پێ بدەن. لە كوردستانیش حزبە ئیسلامیەكان هەڵگیرسێنەر و بزوێنەرى خۆپیشاندانەكان نەبوون، بەڵام كاتێ خۆپیشاندانەكە لەلایەن دەسەڵاتەوە دانى پێدا نرا هاتنە ناو خۆپیشاندانەكە و توانیشیان تا رادەیەك لە رووى ئیعلامیەوە، نەك مەیدانى و سیاسی، رەنگێكى ئیسلامى پێ بدەن.
چوارەم: خۆپیشاندانەكە، بەتایبەت ئەوەى میسر وەك موسڵمانەكان، مەسیحیشیان تێدا بوو، تەنانەت خودى ئیخوان موسلیمین خۆیشى شۆڕشەكەى بە شۆڕشێكى ئاینیى ئیسلامى دانەنا، ئەوە بوو كاتێ لە 4ى شوباتى رابردوودا عەلى خامنەیى رابەرى باڵاى ئێران لە وتارى هەینیدا ستایشى خۆپێشاندانەكانى میسرى كرد و گوتى "ئەو شۆڕشە ئیسلامییە و دواى موبارەك رۆژهەڵاتى ناوەڕاست دەبێتە ئیسلامى"، ئیخوان دەستبەجێ بەرپەرچى قسەكەیان دایەوە و رایانگەیاند "شۆڕشەكە ئیسلامى نییە و هى هەموو گەلى میسرە".
* ئاین چ پێگەیەكى لە نێو ئەم شۆڕشانەدا هەیە، ئایا بزوێنەرى سەرەكیە یان لاوەكى، چۆن؟
وەڵام: پێم وانیە ئاین بزوێنەرى سەرەكیى ئەو شۆڕشانە بێ، چونكە ئەگەرچی خەڵكەكە بەگشتى وەك كەلەپور و بۆماوە موسڵمانن یان موسڵمان حسێبن، بەڵام هەموو خەڵك وابەستە نین بە مەرجەعیەتى ئاینى نەك بە واتا فیكرى-سیاسییە نوێیەكەى كە رەوتى ئیسلامى كار لەسەر دەكات، بگرە وەك ئیلتیزامێكى تەقلیدیش، كە لا خوارى نوێژكردن و رۆژووگرتن و خۆلادانە لەو سەرپێچییانەى لە رووى ئاینیەوە بە گوناهى گەورە (واتە كەبائیر) ناو دەبرێن، وەك زینا و قەتڵ و مەیخواردنەوە. كەسێك هێندە بە ساردى ئاینى وەرگرتبێ چاوەڕوان ناكرێ بە پاڵنەرى ئاینى بێتە سەر شەقام و موغامەرە بە گیانى خۆى بكات تا رژێم بگۆڕێ، رەنگە رێژەیەك لە خەڵك ئامادە بن شتى وا بكەن، بەڵام ئەوانە هەموو خەڵك نین. بەڵام دەكرێ ئاین یەكێك بێ لە بزوێنەرەكان لەبەر دوو هۆ: وەك پێشتریش وتم ئاین، بەتایبەتى ئاینى ئیسلام، كاریگەرییەكى قووڵى لەسەر كۆهەستى كۆمەڵگا هەیە بەگشتى تەنانەت ئەوانەیش كە پابەند نین بە رێنماییەكانى ئاینەوە و بگرە رەنگە هەندێ جار ئەوانەیش كە هەر باوەڕیان بە ئاینەكە نیە (ئەمەی دوایى زیاتر ئەو كاتە دەردەكەوێ كە كەسێكى ئاینێكیتر سوكایەتى بە ئاینى كۆمەڵگەكەى بكات، كەسانى وا دەبینى رەنگە مولحیدیش بن بەڵام لەو حاڵەتانەدا لەسەر ئاینەكە دێنە دەنگ، دەكرێ ئەم جۆرە هەڵوێستە بەڵگەى جۆرێكى تایبەت بێ لە ئیمانى دینى كە دەكرێ ناوى لێ بنێین ئیمانى دۆخە نائاساییەكان).
ئەگەر ئەمە حاڵى ئەوانە بێ كە لە رووى كۆمەڵایەتییەوە لە بەرەى دژى ئاینە باوەكەى كۆمەڵگەدان، ئەوە بێگومان ئەو خەڵكەى هەڵگرى ئەو ئایدیۆلۆژیا دژەئاینییە نین و بەڵام لەبەر سەرقاڵیى ژیان، گوێ پێنەدان یان هەر هۆكارێكیتر زۆر وابەستەى رێنماییە ئاینیەكان نین، نەك دژى ئاینەكە نین بگرە وەك مادەیەكى خام ئامادەن بۆ ئەوەى بكرێنە سەربازى ئاینەكە، چونكە لە ناخیاندا رێز و ئیمانێكى بۆماوەى قووڵ بەو ئاینە حزورى هەیە.
خۆ ئەگەر ئەم خەڵكە موسڵمانە بێموبالات بە ئاینانە تێپەڕێنین و بێینە سەر ئەوانەى وابەستەیەكى دڵسۆز و سەرەمڕى ئاینەكەن، جا چ سەر بە تەوژمى سیاسیى ئیسلامى بن یان سەر بە تەوژمە ئاینییە كلاسیكییەكانى وەك تەسەوف و دامەزراوە ئاینییە رەسمییەكانن، ئەوە ئەمانەى دوایى ئامادەیى تەواویان تێدایە بۆ ئەوەى ئاین وەك بزوێنەرێك بۆ گۆڕینى دۆخێكى تایبەت كاریان لەسەر بكات.
لەم روانگەوە و بەگوێرەى ئەو كاریگەرییەى ئاین بەرێژەى جیاواز لەسەر چین و توێژەكانى ئەو كۆمەڵگە موسڵمانانەى هەیە، دەكرێ ئاین وەك پاڵنەرێكى كلاسیكیى گرنگ رۆڵى لە دروستكردن یان لانى كەم وزەپێدان و بەرفراوانكردنى ئەو راپەڕینانەدا هەبووبێ.
دووەم: تەوژمى ئیسلامیى ئەو وڵاتانە رۆڵى خۆیان هەبووە لەو راپەڕینانەدا، ئەویش بەهۆى ئەوەى ئەوان بەرفراوانترین هێزى جەماوەریى ئۆپۆزسیۆنن لەو وڵاتانەدا، لە تونس حزبى نەهزەى ئیسلامى تا ئەو كاتەى لە ساڵى 1997 بن عەلى سەركوتى كردن گەورەترین حزبى ئۆپۆزسیۆنى تونس بوون، لە میسر ئیخوان موسلیمین و گرووپە ئیسلامیەكانیتر بنكەیەكى جەماوەرى و تەنانەت نوخبەویى بەرفراوانیان هەیە، لە لیبیا قەزافى بەئاشكرا قاعیدەى بە ئەنجامدانى شۆڕشە چەكدارییەكە تۆمەتبار كرد، خۆ ئەگەر لەوەدا مەبەستى بەدەستهێنانى پاڵپشتیى ئەمریكا و خۆرئاوایش بووبێ و لە واقیعدا قاعیدە ئەو رۆڵەى نەبینبێ، بەڵام ئەوە دەكرێ بەڵگەیەكى سەرەتایى بێ لەسەر ئەوەى راپەڕینەكە مەسحەیەكى ئاینی-ئیسلامى لەگەڵدایە. لە سووریایش ئیخوان موسلیمین جەماوەرى خۆى هەیە، لە سەرەتاى هەشتاكاندا یاخیبوونێكى چەكدارییان لە چەند شارێكى سوریا لەوانە شارەكانى حەما و حمس و حەلەب لەدژى دەسەڵاتى حافز ئەسەد ئەنجامدا و پێشكەوتنى بەرچاویان بەدەست هێنا، بەڵام رژێم بێڕەحمانە راپەڕینەكەى سەركوت كرد.
لێرەدا دەڵێم ئەو بزاوتانە "رۆڵ"یان هەیە، بەڵام مەرج نییە ئەوان هەڵگیرسێنەر بن، چونكە بەو پێیەى لە میدیاكانەوە دەمانبینى، ئەوان هەڵگیرسێنەرى راپەڕینەكان نەبوون، دواتر تێكەڵى دەبوون و راپەڕینەكەیان بەلاى خۆیاندا دەبرد.
* ئەم شۆڕشانە دروشمى دینى زۆر تێیدا زەق نەبوبۆوە، كەچی مزگەوت پێگەیكى بەرچاوى هەبو، ئەمە چۆن دەبینى؟
وەڵام: لە میسر تەوژمى ئاینى، چ سیاسی و چ تەقلیدى، لە سەرەتادا رۆڵێكى ئەوتۆیان لە راپەڕینەكە و قوربانییەكانیدا و لە سەركردایەتیكردنیدا نەبوو، ئەوەى سەركردایەتیەكەى دەكرد و قوربانى دەدا، توێژى لاوان بوون كە بە سەرو سیما و گوتارەكانیاندا لە كەسانى ئاینى نەدەچوون. بەڵام دواى ئەوەى راپەڕینەكە جێ پێى خۆى قایم كرد و شەرعیەتێكى ناوخۆیى و نێودەوڵەتى وەرگرت و سەرانى دنیا هۆشدارییان دایە رژێمەكەى حوسنى موبارەك لە سەركوتكردنى خۆپیشاندانەكە و تەنانەت كارگەیشتە ئەوەى داواى لێ بكەن كورسیی دەسەڵات بەجێ بێڵێ، كاتێ رژێم گڵۆڵەى كەوتە لێژى، ئیدى هەموو چین و توێژ و كەسایەتیەكان، بە ئاینیەكانیشەوە، ترسیان شكا و بۆ ئەوەى بێبەش نەبن لە تۆماركردنى سەروەرییەكى مێژوویى لە بەشداریكردن لەو "شۆڕشە مێژوویی"ەدا، دەستە دەستە هاتنە ریزى شۆڕش و داواى رۆیشتنى موبارەكیان دەكرد، لەوانە شێخ یوسف قەرەزاوى سەۆكى یەكێتیی جیهانیی زانایانى موسڵمان و زانا و موفتیی تەوژمى ئیخوانیی دنیا، كە لە كەناڵى جەزیرەوە پەیامێكى ئاراستەى موبارەك كرد و داواى لێكرد ئۆغر بكات.هەروەها شێخەكانى ئەزهەر كە هەمیشە لەژێر كۆنترۆڵى رژێمدا بووە و دكتۆر ئەحمەد ئەبو تەیبى شێخى ئەزهەر تا ئەوكاتەى سەید محەمەد تەنتاوى شێخى پێشووى ئەزهەر كۆچى دوایى كرد و ئەو كرا بە شێخى نوێ، سەركردەیەكى حزبى نیشتمانیى دەسەڵاتدار بوو.
چ ئیخوان و چ شێخانى ئەزهەریش دواى دڵنیابوون لە كەوتنى رژێمەكەى موبارەك هاتنە ریزى راپەڕین و بەهۆى ئەو قورساییە رۆحى و جەماوەرییەى هەیانبوو، توانییان مرۆكێكى ئانى بەسەر راپەڕینەكەدا، بەتایبەت لە گۆڕەپاى تەحریر، زاڵ بكەن.
مزگەوت وەك ناوەندێكى ئاراستەكردنى راى گشتى تەنیا لە رووداوەكانى ئەم دواییەدا جێى بایەخ و خاوەن رۆڵ نەبووە، لە هەمووكاتەكاندا بایەخى هەیە و لەكاتە تایبەتەكانیشدا رۆڵى زیاتر دەبینىَ، لە كوردستان حكوومەت و حزبەكانیش هەوڵ دەدەن ئەو رۆڵە بۆ خۆیان بقۆزنەوە. گوتارى حەماسیی مزگەوتەكان بەتایبەت ئەوانەى دژ بە ستەمكارى دەدرێن، سیحرێكى تایبەتیان لەسەر گوێگران هەیە و هەندێ جار حەماسەتى خەڵك دەگاتە ئاستى دەنگ هەڵبڕین و تەكبیركردن، ئەو حاڵەتە بۆ ئەو دۆخەى میسر و شوێنە هاوشێوەكانى گرنگە. بابەكر دڕەیى بەڕێوەبەرى كۆمپانیاى وشە لە دیمانەیەكیدا لەگەڵ رادیۆى نەوا سەرسامیى خۆى بە وتارەكانى مەلا ئیسلامییەكانى بەردەركى سەرا دەربڕى و یەكێك لەو شتانەى دانا كە ئەوان وەك رەوتێكى عەلمانى لە ئەنجامى هاوپەیمانییان لەگەڵ حزبە ئیسلامیەكان لەو گۆڕەپانەدا لە رەوتە ئیسلامیەكەوە سوودمەند بوون، كە پێى وابوو خەڵكیتر رەنگە ئەو وتارە حەماسییە ئاینییانەى پێ نەدرێ.
* دەگوترێ ئەمڕۆ سەردەمى ئیخوانە، وەك چۆن پێشتر سەردەمى نەتەوەگەراكانى وەك جەمال عەبدولناسر بو، ئەم دیدە تا چەندە راستە؟
وەڵام: ئیخوان هێزێكى جەماوەریى بەرفراوانە كە لق و پۆپى لە دەیان وڵاتى دنیادا هەیە و خاوەنى بەرفراوانترین جەماوەرە لەنێو تەوژمە ئیسلامیەكاندا و زۆر لە سەركردەكانى تەوژمەكانیتریش سەرەتا ئەلف و بێى (ئیسلامى سیاسی) لە ئیخوانەوە فێر بوون.بەڵام شێوازى كاركردنى ئیخوان سەركەوتوو نەبوو لەوە بتوانێ رەوتى ئیسلامى بگەیەنێتە دەسەڵات، كە ئامانجى سەرەكییە لە دروستكردنى گروپ و حزبى سیاسیی ئیسلامیدا، ئەگەرچی ئەوان هەندێ جار وشكەتەقوا بەخەرج دەدەن و دەڵێن ئێمە ئامانجمان وەرگرتنى حوكم نیە، بەڵكو ئامانجمان گۆڕینى حوكمە نەك حاكم (وەك ئەوەى پێى گەیشتبن و رەتیان كردبێتەوە)، بەڵام كە نەیاتوانیوە، یان نەیازانیوە حاكمەكان بگۆڕن نەشیانتوانیوە حوكم بگۆڕن.
ئیخوان دەترسێ لەوەى دەسەڵات وەربگرێ نەك تێیدا سەركەوتوو نەبێ، ئامادەیش نییە دەستبەردارى فیكرەى گۆڕینى دەسەڵات ببێ، هەر بۆیە بەردەوام لە بازنەیەكى بەتاڵدا دەخولێتەوە خۆشى نازانێ ستراتیجیەتى چییە، لێرەشەوە قورساییە جەماوەرییەكى لە مەودایەكى یاریكراودا تووشى چەقبەستن بووە و پێشكەوتنێكى ئەوتۆ بەخۆوەنابینێ كە بتوانێ گۆڕانكارى لە بەلانسى هێزەكاندا دروست بكات.
لە میسر رێژەى دەنگەكانى ئیخوان بەبەراورد بە تەمەن و ئەزموونیان زۆر كەمە، كە لە 2006دا 88 كورسییان هەبوو لە كۆى نزیكەى 500 كورسی،
لە جەزائیر بزوتنەوەى كۆمەڵگەى ئاشتى (حەماس)ى ئیسلامى كە مەحفوز نەحناح (1942-2003) سەرۆكایەتى دەكرد، لە هەڵبژاردنە پەرلەمانیەكەى جەزائیردا لەساڵى 1995، بەپلەى دوووەم هات و نزیكەى 3 ملیۆن دەنگى هێنا و حزبى (نەهزە)ى ئیسلامى بەسەرۆكایەتیی عەبدوڵا جابەڵا دواى ئەو دەهات، بەڵام دواتر پاشەكشەى كرد و حزبەكەى جابەڵا پێشى دایەوە.
ئیخوانى ئوردن كە لە 1945 دامەزراوە، لە هەڵبژاردنى 1989دا 22 كورسى بەدەست هێنا. لە 2003دا 17 كورسى بەدەست هێنا. لە 2003، 17 كورسی هێنا. بەڵام لە 2007دا تەنیا 6 كورسی بەدەست هێنا.
لە كوردستان، یەكگرتوو تا كۆتایى نەوەدەكانیش ورەى یەكێتى و پارتى روخاندبوو، بەڵام لەو كاتەوە ئیدى بەهۆى لاوازیى گوتارى سیاسی و فیكرى و ئیعلامیى ئەو حزبە و نەبوونى روونبینییەك بۆ كار و ململانێى سیاسی، لەو سنوورەدا نەك هەر زیاتر پێش نەكەوت، بگرە پاشەكشەى كرد و نەیتوانیوە هەمان قورسایى نەوەدەكان لەنێو نەوەى گەنجى دەیەى یەكەمى دوو هەزاریشدا هەبێ و ئیستە هەر لەو سەرمایە كۆنە دەخوات كە لە نەوەدەكاندا پەیداى كردووە، هەر بۆیە ئێستە یەكگرتوو ئەندامى سەروو چل ساڵى زۆر و ئەندامى خوار 25 ساڵى روو لە كەمییە. لە هەولێر و هەندێ ناوچەیتر كۆمەڵى ئیسلامى پێشى دایەوە.
هەر بۆیە ئەو گەنجانەى ئەو ساردوسڕییەى ئیخوانیان پێ تەحەمول نەكراوە، لێى جیا بوونەتەوە و گرووپتریان دامەزراندوە.
ئاخر حزبێك یان كۆمەڵە و گرووپێك كە ئامانجى گەیشتن بە دەسەڵات بێ بۆ جێبەجێكردنى پرۆگرامى فیكرى و ئیدیۆۆژیى خۆى، ئەگەر نەیتوانى دواى 20 ساڵ، چل ساڵ، پەنجا ساڵ و هەشتا ساڵ دەسەڵات بەدەستەوە بگرێ یان لانى كەم ببێتە جومگەیەكى سەرەكى و گرنگى دەسەڵات، ئەوە دەبێ بزانێ لە هەڵەیەكى قووڵ و عەبەسیەتێكى سیاسیدا دەژى و پێویستە ستراتیج و میكانیزمى كارى لە بناغەوە بگۆڕێ.
تا ئێستە ئیخوان نەیتوانیوە لە هیچ وڵاتێكدا دەسەڵات بگرێتە دەست، هەندێ لە نووسەر و رۆژنامەوانانى لاى خۆمان پێیان وایە حكوومەتى سودانى ئیخوانە، كە وا نیە. لە كوردستان كۆمەڵ و یەكگرتوو، كە ئەوەى یەكەم بە ماوەى بزوتنەوەبونەكەیەوە تەمەنى دەگاتە نزیكەى 25 ساڵ و ئەوەى دوەمیش وەك رێكخستن زیاتر لە 25 ساڵ و وەك حزبیش تەمەنى زیاتر 17 ساڵە، نە دەسەڵاتیان گرتووەتە دەست و نە تەنانەت بوونەتە بەشێكى راستەقینە و گرنگ لە دەسەڵات، بەشداریكردنیان لە حكوومەتدا لە كابینەكانى سێ و چوار و پێنجى حكوومەتدا، بە دانپێدانانى خۆیان بە وەزیرێك یان زیاتر بەشداریكردنێكى رەمزى بووە و یەكێتى و پارتى تەنیا بۆ بەخشینى وێنەى تەعەدودیەتێكى شەكلى بە دەسەڵاتەكەیان، پۆستێكیان داونەتێ، كە ئەو پۆستەیش بۆ خاوەن پۆستەكە بووەتە سەرچاوەى دەوڵەمەندبوون، بەڵام بۆ حزبەكە متمانەى جەماوەرى دابەزاندووە.
رەنگە ئیخوانیەكان بڵێن ئێمە نامانەوێ دەسەڵات وەربگرین چونكە هێشتا زەمینەى جەماوەرى هاوكار نییە بۆ بەرقەراركردنى حوكمێكى ئیسلامى و باوەڕیشیان بە سەپاندنى دەسەڵاتێكى ئیسلامى بە زۆر نیە وەك ئەوەى لەئێران هەیە، ئەمەیش لەخۆدزینەوە لە جەوهەرى كێشەكە زیاتر نییە، چونكە سەرەتا هیچ گەرەنتیەك نییە ئەو زەمینە جەماوەرییە هەزار ساڵیتریش بەوشێوە بێتەدى كە تۆ 80-90%ى خەڵكت لەگەڵ بێ تا بتوانى بەبێ هیچ كوتەك و پۆلیسێك پاڵى لێ بدەیتەوە و خەڵك خۆرسكانە ئیجراى حوكمى ئیسلامى بكەن. بۆ حزبی سیاسیش مەنتیقى نیە چاوەروانكردنى سەد ساڵ و زیاتر. جگە لەوەیش رارایى و ترسى قووڵ لە هەڵەكردنیش یەكێكیترە لە لاوازیەكان، چونكە هیچ دەسەڵاتێك نیە چەندە دیموكراسی بێ هەڵە نەكات، ئاساییە ئیخوانیش هەڵە بكات، ئاساییە خەڵك رەخنەى لێ بگرن و بەوە زیاتر پێدەگات و ئەزموونى دەوڵەتدارى فێر دەبێ، ئێستە هەر لەناو خودى ئیخواندا كە تەجەموعێكى هاوبیروباوەریشە هەڵە و ستەم روو دەدا، بۆیە ئاساییە لە دەسەڵاتدا و لە ئیدارەكردنى وڵاتدا هەڵەى گەورەتریش روو بدات، بەڵام تۆ لە دوورەوە بەترسەوە بوەستى و هەر چاوەڕوان بی بگەیتە ئاستێك هەڵە نەكەیت، ئەوە تا ماوى هەر وا لە پەراوێزدا دەمێنێتەوە. كار دەكەیت خەڵكى ترى موحەنەك بەرەكەى دەخۆن. بۆیە یان دەبێ دەستبەردارى فیكرەى گەیشتنە دەسەڵات ببی یان دەبێ سەقفێكى زەمەنى بۆ خۆت دابنێییت كە تێیدا بگەیتە دەسەڵات.
* بەگشتى ئیسلامیەكانى دونیاى عەرەبى لەمڕۆدا ئەو هێزانەن كە مرۆڤ چاوەڕێى دروستكردنى دەوڵەتى مەدەنى و دیموكراتییان لێبكرێت، چۆن؟
ئەز پێم وایە تەوژمى میانڕەوى ئیسلامى، ئەوانەى باوەڕیان بە خەباتى مەدەنى هەیە نەك چەكدارى، لەباریدا هەیە بەشدارى لە دروستكردنى سیستمێكى سیاسیی مەدەنى و دیموكراتیدا بكەن. دەڵێم بەشدارى بكەن نەك دروستى بكەن، چونكە ئەگەر ئەوان بە تەنیا بن دوور نییە لەژێر فشارى هێزە فیقهییە خاوەن هەژموونە جەماوەرییەكەى نێو ئەو تەوژمەوە كار بۆ بەرتەسككردنەوەى ئازادیی كارى سیاسی و بوون و چالاكیى هێزە نائیسلامییەكان و بكەن، دوور نیە تەنانەت فرەلایەنیى ئیسلامیش رەت بكرێتەوە، چونكە لەنێو ئەو تەوژمەدا بۆچوونى ترسناك و تەسكبین لەبارەى فرەیى ئیسلامیش هەیە، چ جاى فرەیى گشتى.
ئەزمونى پارتى داد و گەشەپێدانى توركیا ئەزموونێكى باشە لەو رووەوە، بەڵام ئەویش ماوەى دەوێ تا دەركەوێ چەندە سەركەوتوو دەبێ لەوەى درێژە بە دیموكراسیبوونى سیستمى سیاسی بدات لە سایەى باڵادەستیى تەوژمە ئاینیەكەدا، چونكە تا ئێستە ئەوان بەپێى دەستوورێكى عەلمانى دەجوڵێنەوە كە ئازادیى كارى سیاسی دەستەبەر كردووە، بەڵام نازانرێ ئەگەر ئەوان زۆرینەیەكى رەها بەدەست بێنن و بتوانن دەستكاریى ریشەیى دەستوور بكەن و دەست بە سەر سوپایشدا بگرن، ئایا ئەو دیموكراسیەتەى ئێستە درێژە پێدەدەن یان نا، بەتایبەت ئەگەر جیلى دووەم و سێیەمى ئەو حزبە لە سایەى باڵادەستیى خیتابى ئەو تەوژمەدا، كە هیچ وەلایەكیان بۆ سیستمى عەلمانى و دیموكراسیی دەوڵەتى توركیا نەبێ، هاتنە سەر دەسەڵات.
* لە بنەمادا دەكرێت باسی سازان و پەیوەندى ئیسلام و عەلمانیەت و دیمۆكراتیەت لە بۆتەیەكى وەك دەوڵەتدا بكرێت، تا ئەمە لە ئیسلامیەكان چاوەڕێبكرێت بۆ دروستكردنى دەوڵەتى مەدەنى؟
وەڵام: شتێك نیە بەناوى "ئیسلام"ێكى رەها و موجەڕەد، كە بەهۆى بیرى مرۆڤەوە ناكۆكى لەبارەوە دروست نەبووبێ تا ئەو وێنە و ماهیەتەى ئیسلام لەگەڵ عەلمانیەت یان فەلسەفەیەكیتردا بەراورد بكەین و بزانین چەندە دەكرێ پێكەوە بسازێن. ئەوەى هەیە "بیرى ئیسلامی"یە كە بەرهەمى كارلێككردنى (دەق+عەقڵ+مێژووە). ئەوەى لەو ناوەندەدا جێگیر یان نیمچە جێگیرە "دەق"ە، لەمیشدا دەقە چەسپاوەكان لەرووى سەنەدەوە، كە بە پلەى یەكەم قورئانە، لەمیشدا ئەوەى جێگیرە تەنیا ئەو دەقانەن كە ناكرێ زیاد لە تەفسیرێكیان بۆ بكرێ وەك ئایەتى (حرمت علیكم امهاتكم...). كەواتە دەكرێ لە مەوداى سەردەم و زەمینە جیاوازەكانى مێژوودا دەیان راڤە و گەڵاڵەى فیكرى و سیاسیی جیاواز لەو دەقە تەئسیسییانە بەرهەم بێ. هەر ئەمەیش لە مێژوودا رووى داوە. هەمیشەیش نەك تەنیا دەق بگرە واقیعیش رۆڵى گەورەى لەو گەڵاڵانەدا بینیوە.
دەقێكى گومان هەڵنەگر نیە بیسەلمێنێ پێغەمبەر (د.خ) كەسێكى بۆ جێگرتنەوەى خۆى، یان میكانیزمێكى بۆ چۆنیەتیى گواستنەوە و ئاڵوگۆڕى دەسەڵات دواى خۆى و بناغەكانى شەرعیەتى دەسەڵاتى سیاسی دانابێ، هەر بۆیە پاش مردنى، موسڵمانان سیستمى جێنشینى (خلافە)یان داهێنا، ئەویش سەرەتا تەنیا بۆ ئەبوبەكرى سدیق یەكەم جێنشین بەكارهات، كە ئەو مرد عومەرى كوڕى خەتابیان ناونەنا (جێنشینى پێغەمبەر)، بەڵكو ناویان نا (جێنشینى جێنشینى پێغەمبەر)، بەو شێوەیە هەر خەلیفەیەك دەبووە جێنشینى خەلیفەكەى پێش خۆى و بەمەیش لە ناوبردنیدا دەبوو یەك زنجیرە وشەى (جێنشینى..) ریز بكرایە، هەر بۆیە عومەر زاراوى ئەمیرى ئیمانداران (امیر المۆمنین)ى داهێنا. ئەمانە هیچیان دەقیان لەسەر نەبوو.
میكانیزمى دانانى هەر یەك لە چوار خەلیفەكەى راشیدین بەشێوەیەكى جیاواز لەویتر بوو، هیچكام لەوانە پشتى بە دەقێكى پیرۆز نەدەبەست. دواتر معاویەى كوڕى ئەبوسوفیان بە بڕیارێك ئەو شێوە سەرەتاییەى شورا و دیموكراسیەتى لە دیاریكردنى خەلیفەدا هەڵوەشاندەوە و سیستمى سیاسی گۆڕى بۆ سیستمى میراتیى مەلەكى، وەك ئەوەى لە رژێمە مەلەكییەكان و خێڵەكاندا پەیڕەو دەكرا، ئەوەیش دەقى لەسەر نەبوو. سیستمێكى سیاسی و كۆمەڵایەتیى باو بوو لەو سەردەمەدا و معاویە كردى بە بناغەى خەلافەت و ئەو سیستمە تا رووخانى دەوڵەتى عوسمانى لەساڵى 1924دا بەردەوام بوو. لە مێژووى سیاسی ئیسلامیدا واقیع گەلێ سیما و سیفەتى دزێوى بەسەر سیستمە سیاسییەكەیدا سەپاند و زاناكانیش شەرعیەتیان پێدا، لەوانە بوونى چەند خەلیفەیەك لە یەك كاتدا لەكاتێكدا چەندین دەق هەبوون هەڕەشەیان لە بوونى زیاتر لە یەك ئیمام بۆ موسڵمانان دەكرد. هەروەها شەرعیەت بە دەسەڵاتى بەزۆر وەرگیراو (امارە الاستیلاو) درا.
مەبەست ئەوەیە عەقڵ و تەسەورى ئیسلامى دابڕاو نیە و ناكرێ دابڕاو بێ لە تایبەتمەندى و خواست و سروشتى سەردەمەكەى خۆى. ئەگەر لە سەردەمێكدا ئەوە بە چاك زانراوە كە سیستمى سیاسیی ئیسلامى بكرێتە سیستمى میراتى و شمولى، كە سیستمێكى زۆر خراپ بووە و سەرچاوەى گەلێك ستەم و تاوان بووە، ئەوە لەپێشترە لە سەردەمێكدا كە مرۆڤایەتى بەرەو چەسپاندنى سەروەرى و مافەكانى مرۆڤ و دیموكراسیەتى سیستمى سیاسی و فرەیى (پلورالیزم) و ئاڵوگۆڕى ئاشتیانەى دەسەڵات هەنگاوى خێرا دەنێ، عەقڵى سیاسیی ئیسلامى، نەك بە تاكتیك و وەك ئامرازێكى كاتى، بەڵكو بە ستراتیج و باوەڕ، خۆى لەگەڵ ئەو سەردەمە نوێیەدا بگونجێنێ و دەقەكان لە دەلاقەیەكى دیموكراسییانە و بە بۆن و بەرامیەكى مرۆڤدۆستانە راڤە بكات.
خۆشبەختانە هەندێ هەنگاو بەم ئاراستەیە هەیە، بەڵام هێشتا ئەو عەقڵە لەژێر سیحرى عەقڵە مێژووییە نادیموكراسییەكە قوتارى نەبووە و ناتوانێ هەنگاوى جۆرایەتیى گەورە لەو بوارەدا بنێ، وەك ئەوەى هێندە بە ترس و تەوسەوە لە بوونى بیرى نەیار، بەتایبەت نەیارى ئاینى و ئایدیۆلۆژى نەڕوانێ.
مەترسیەكیتریش ئەوەیە تائێستە ئەو عەقڵە نیمچەكراوە ئیسلامییە دەرفەتى ئەوەى بۆ نەڕەخساوە جڵەوى دەسەڵات بەدەستەوە بگرێ تا بزانرێ چەندە بە كردەوە پابەندى دیموكراسیەت دەبێ و پاشەكشەى لێناكات، چونكە عەلمانیەكان لە ئەزموونى جێبەجێكردنى دروشمە مرۆڤدۆست و دیموكراسییەكانیاندا سەركەوتوو نەبوون، بۆیە هەقە بترسین لەوەى ئیسلامییەكانیش بەڵێنەكانیان لە دەسەڵاتدا نەكەنە كردەوە.
تەوەرى دووەم:
(ئاین و مەلا و خۆپیشاندانەكانى هەرێمى كوردستان)
(ئاین و مەلا و خۆپیشاندانەكانى هەرێمى كوردستان)
* ئاین وەكو لە نوێژى هەینیدا بەرجەستە بو، (مەلا)ش وەكو كەسایەتیەكى ئاینى لە خۆپیشاندنەكانى دواى 17-2 كە لە هەرێمى كوردستاندا دەركەوتن، ئەم دیاردەیە چەندە لە ژێر كاریگەرى خۆپیشاندانەكانى دنیاى عەرەبیدابوو؟
وەڵام: بەدڵنیاییەوە تا ئێستە رۆشنبیریى ئێمە شوێنكەوتەى رۆشنبیریی نەتەوەكانیترە، هەر بۆیە ئاساییە كە نوێژكردنەكانى هەینیى بەردەركى سەرایش كۆپیكردنى ئەزمونەكەى میسر بێ، بەڵام ئەوەیش شتێكى ئاساییە، چونكە ئەزموونە سەركەوتووەكان هەمیشە چاویان لێدەكرێ و هەوڵى لاساییكردنەوەیان دەدرێ.نوێژەكانى هەینیى گۆڕەپانەكانى ئازادى لە میسر و یەمەن و توركیا و كوردستان لەلایەك بەخشینى بەرگێكى ئاینی-ئیسلامى بوو بە خۆپیشاندانەكان و تەوزیفكردنى ئەو وێنەیە بوو بۆ راكێشانى سەرنجى شەقام و دروستكردنى ئەو هەستەى كە تەوژمە ئاینییە ئیسلامییەكە بەهێز و زاڵە بەسەر شەقامەكەدا.
لەلایەكیترەوە ئەو نوێژانە جۆرێك لە یەكێتى و تەبایى لەنێوان چین و توێژ و ئاراستە و تەوژمە جیاوازەكانى نێو خۆپیشاندانەكەى پیشان دەدا و بە زمانى حاڵ بە دەسەڵاتى دەگوت "ئێمە وێڕاى جیاوازییەكانمان لەبەرامبەر تۆدا یەكدەنگ و یەكدەستین"، ئەوەیش هێزێكى تایبەتى بە بزاوتەكە دەبەخشى. ئەمە جگە لەوەى گوتارە حەماسییە ئاینییەكان جۆش و خرۆشێكى زیاترى دروست دەكرد كە بەوانیتر دروست نەدەكرا. بابەكر دڕەیى وتى ئێمە لە ئیسلامیەكاندا ئازایى ئیمامى عومەر و بەلاغەتى ئیمامى عەلیمان دى.
پ: نوێژى هەینى و وتارى هەینى لە خۆپیشاندانەكان و بەشداریكردنى هەندىَ (مەلا)ى دیاریكراو لەو دیاردەدا، چەندە لە لایەن ئیسلامیەكانەوە ئاراستە دەكران؟ ئایا ئەو مەلایانە كادیر یان لایەنگرى ئیسلامیەكان نەبون كە بەشداریى ئەو دیاردەیان دەكرد؟ ئایا مەلاى بێلایەنیان تێدابوو؟ ئایا مەلاى بێلایەن (نەكو سەر بە دەسەلاَت) دەیانتوانى لەوێدا وتار بخوێننەوە؟ ئایا ئیسلامیەكان پێشتر لەژێرەوە لەسەر (مەلا)كە فیفتى فیفتى رێك نەدەكەوتن؟
و: ئەگەر بڕیار بێ ئێمە خۆپیشاندان بە مافێكى سروشتیى هاوڵااتى بزانین و بەشداریكردنى لە خۆپیشاندانەكاندا بە كارێكى ئیجابی و نیشانەى هۆشیارى و زیندوویەتى بزانین، ئەوە بەشداریكردنى مەلاكانى سەر بە ئۆپۆزسیۆنیش لە خۆپیشاندانەكاندا كارێكى ئیجابی بووە و بەڵگەى ئەوەیە ئەوانیش وێڕاى ئەوەى توێژێكى موحافیزەكارن، لە رۆحى سەردەمەكەیان تێگەیشتوون و مومارەسەى رۆڵ و مافى خۆیانیان لە دەربڕینى ناڕەزایى دژ بە ناعەدالەتیەك كە هەستیان پێ كردووە هاتونەتە دەنگ و زیاد لەوەیش توانیویانە رۆڵێكى سەنترالى و سەركردانەى تێدا ببینن.
مەلاى كورد و غەیرى كورد هەمیشە زۆر تا كەم رۆڵیان لە روداوەكاندا هەبووە و ئەوەیش مافێكى سروشتیی خۆیانە.
بەڵام ئەوەى بەلاى منەوە مایەى رەخنەلێگرتنە ئەوەیە مەلاكان ببنە پاشكۆى حزبە سیاسییە خاوەن بەرژەوەندییە جیاوازەكان و بەپێى ویست و سیاسەتى ئەوان بەڵێ و نەخێر بكەن، نەك بەو پێیەى خۆیان وەك كەسایەتییەكى خاوەن بیركردنەوەى ئاینیى سەربەخۆ بە چاكى دەزانن.
بەداخەوە لەمەدا مەلاكانى سەر بە حزبەكان، بە ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵات و بە عەلمانى و ئیسلامیەوە، گۆڵیان لێكراوە و بوونەتە كادیرى حزبەكانیان و نەغمەى گوتاریان بەپێى سیاسەتى حزبەكانیان دەگۆڕێ.
من وەك شەخس ئەو مەلا بەڕێزانە ناناسم كە لە هەینیەكانى بەردەركى سەرادا وتاریان دەدا، بەڵام بەبێ ئەوەى بەڵگەم هەبێ لەوە دڵنیام هەموویان سەر بە سێ حزبە ئۆپۆزسیۆنەكە بوون و بە زمانى وتارخوێنێكى ئاینى دروشمەكانى ئۆپۆزسیۆنیان دەوتەوە، لەوەیشدا دەستیان خۆش بێ، بەڵام ئەوەى جێى رەخنەیە ئەوەیە بۆچى پێش لەوەى ئۆپۆزسیۆن بڕیارى گردبوونەوە و بەرزكردنەوەى دروشمى دژ بە دەسەڵات بەرز بكەنەوە، ئەو مەلایانە وتارى ئاگرینى دژ بە دەسەڵاتیان نەدەوتەوە تا بەهۆیەوە بگیرێن وەك كە لە بەردەركى سەرا بەو هۆیەوە گیران؟ یان بۆچى دواى بڵاوەپێكردنى گردبوونەوەكە لە 18ى نیسان و بێدەنگبوونى ئۆپۆزسیۆن ئەوانیش بێدەنگییان هەڵبژارد و چوونەوە قاڵبەكەى جارانیان؟ بگرە هەندێ لە مەلاكانى سەر بەو حزبانە لە هەولێر داواى هێمنییان دەكرد، كەچی مەلاكانى هەمان حزب لە هەولێر داواى راپەڕینیان دەكرد.
ئەم قسانە بۆ مەلاكانى سەر بە حزبەكانى دەسەڵاتیش راستە. ئەوانیش بە موو لە سیاسەتى حزبەكانیان لایان نەدا و هەر هەموویان گوتاریان بە ئاراستەى هێوركردنەوەى شەقام بوو، لەوانە مەلا مەسعودى كانى كوردەیى كە بە وتارە ئاگرینەكانى لەدژى رۆشنبیرە عەلمانیەكان بەناوبانگە، بەڵام شەوى 25ى شوبات كە مەترسی هەبوو خۆپیشاندان لە هەولێر رووبدات لە كوردستان تیڤى وتارێكى درێژى بۆ هێوركردنەوەى خەڵك دا و دەیوت "من لۆ (لااله الا اللە) دێمە سەر جادەى، بەڵام لۆ دنیاى نایەمەسەر جادەى". هى تریش زۆر بوون پروپاگەندەیان بۆ سیاسەتى دەسەڵات دەكرد. ئایا دەكرێ ئەم كۆدەنگیەى سەرجەم مەلاكانى سەر بە ئۆپۆزسیۆن لەسەر پێویستیی خۆپیشاندان و كۆدەنگیى سەرجەم مەلاكانى سەر بە دوو حزبە دەسەڵاتدارەكە لەسەر خراپیی خۆپیشاندان، بە "رێكەوت" لێك بدەینەوە، یان پێمان وابێ هەردووكیان تەعبیر لە رۆح و ویستى ئاینى ئیسلام دەكەن؟ ئەمە مەحاڵە. یان بەرەى یەكەم راستن و هەموو ئەوانەى دووەم پشتیان لە فەرمانى خوا كرد و بەگوێى حزبەكانیان كردووە، یان بەرەى دووەم راستن و مەلاكانى ئۆپۆزسیۆن دینیان بە دنیا گۆڕیوەتەوە.
ئەم پاشكۆییە بۆ سیاسەتى حزب بۆ هەموو كەسێك دزێو و بێزراوە، بەڵام بۆ زانایانى ئاینى، كە بڕیارە میراتگرى پێغەمبەر بن، دزێوتر و بێزراوترە، چونكە بەو كارەیان هەم وێنەى ئاینەكە دزێو دەكەن و هەم پێگە و ویقارى خۆیشیان لەناو خەڵكدا لەق دەكەن. لە كتێبى (گوتارى ئاینى لەژێر وردبیندا) بە درێژى لەسەر لایەنە نێگەتیڤەكانى حزبیبوون و تەنانەت ناسیونالیستبوون و مەزهەبیبوونى مەلاكان وەستاوم.
پ: ئایا ئەم دیاردەیە ئاین و فەزاى گشتى لێك نزیك كردەوە و بەشداریەكى ئیجابیانەى ئاین و رەوتە ئاینیەكان بوو لە خۆپیشاندان و چالاكى مەدەنیدا، یان بە پێچەوانەوە ئاین لەلایەن ئۆپۆزسیۆنەوە(بەتایبەتى هەردوو حیزبە ئیسلامیەكەوە) بۆ گەمەى سیاسى بەكاردەهێنرا؟
وەڵام: ئەگەر مەلاكان وەك توێژێكى نوخبەویی كۆمەڵگە بەشداریی خۆپیشاندانەكانیان بكردایە یان نەكردایە و هەڵوێستەكانیان رەنگدانەوەى سیاسەتى حزبەكانیان نەبوایە، بەدڵنیاییەوە بەو هەڵوێستەیان بەشدارییەكى ئیجابییان لە رەنگڕێژكردنى رووداوەكان و رەوتى كۆمەڵگەكەیاندا دەبوو، ئیدى مەرجیش نیە هەڵوێستەكە هەڵوێستى بەشداریكردن بێ لە چالاكیەكى دیاریكراودا، بەپێچەوانەوە دەكرێ هەڵوێستى نەیاریى خۆپیشاندان بێ ئەگەر پێیان وابێ خۆپیشاندان زیانى هەیە با حزبەكانى ئۆپۆزسیۆنیش داواى بكەن. لەو هەرایەى بەهۆى وشەى جێندەر و بڵاوكردنەوەى دیوانە شیعرى (ستیانى بەفر پڕە لە ریشۆڵە)ى قوبادى جەلیزادەدا لەنێوان مەلاكان و رۆشنبیرانى سیكیولاردا سەرى هەڵدا، مەلاكانى دەسەڵات هەڵوێستیان سەربەخۆ بوو و بەرگریى سەرسەختانەیان لە بیروبۆچوونەكانیان كرد و تەنانەت هۆشداریشیان دایە دەسەڵات كە ئەگەر سنوور بۆ ئەو بڵاوكراوانە دانەنرێ پەنا بۆ شەقام دەبەن. دەسەڵایش نەیتوانى نادیدەیان بگرێ.بەڵام لاوازیى هەڵوێستى مەلاكان لەم دۆخەى ئەمدواییە رووى دا لەوەدایە ئەوان بوونە ئامرازى دەستى حزبەكان بە ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵاتەوە. مەلایەكى سەر بە ئۆپۆزسیۆنمان نەدى لە تەوژمەكەى جیا بێتەوە و بڵێ خۆپیشاندان مەترسییە بۆ ئەزموون و دەسكەوتەكانمان. مەلایەكى دەسەڵاتیشمان نەدى لە تەوژمەكەى جیا بێتەوە و بڵێ دەبێ خۆپیشاندان بكرێ و ئەم حكوومەتە گەندەڵە هەڵوەشێتەوە.
ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵات هەردووكیان ئاین و مەلاكانیان وەك ئامرازى گەمەى سیاسی بەكارهێنا.
پ: ئەم دیاردەیە ئەو گرژیەى پێشترى نێوان مەلاكانى دەسەلاَت و مەلاكانى حیزبە ئیسلامیەكانى زەقتر كردەوە و گەیاندیە ئەوەى كە راستەوخۆ وتار لەسەر یەكتر بنوسن و بە چەندین شێواز یەكتر تۆمەتباربكەن و تەنانەت كاریشیان گەشتە داواى یاسایى، لەسەر ئەمە چی دەڵێیت؟
وەڵام: كاتێ زاناى ئاینى رازى بوو ببێ بە كادیرى حزب، ئەوكاتە ئاساییە وەك هەر كادیرێكیدى لە ململانێ و شەڕە حزبیەكانى حزبەكەیەوە بگلێ، كە بەتەبیعەتى حاڵ شەڕەكەى لەدژى مەلاكانى حزبەكانیتریش دەبێ، بەمە مەلاكان، كە سیمبوڵ و مەرجەعى ئاینى كۆمەڵگەن، لەپێناو حزبەكانیاندا دەكەونە شەڕى یەكتر و هەریەكەیان دەقەكانى ئاین بەپێى بەرژەوەندیى گوتار و سیاسەتى حزبەكانیان تەئویل دەكەن. بەراستى ئەو شەڕەى مەلایەك لەدژى هاوپیشەكەى خۆى لەپێناو حزبدا، جا حزبەكەى هەر كێ دەیكات، شەڕێكى ناقۆڵایە.پێم وایە هەڵوێستى رێكخراوى یەكێتیى زانایانى ئاینیى ئیسلامى كوردستان لەو دۆخە گرژەدا تا رادەیەكى باش هەڵوێستێكى هاوسەنگ و پیشەوەرانە بوو، چونكە لەكاتێكدا رەخنەى لە گرتنى مەلاكانى سەراى سلێمانى دەگرت، رەخنەیشى لەو هەڵوێستانەى ئەو مەلایانە دەگرت كە پێى دروست نەبوو، هاوكات پاساویشى بۆ هەڵوێستى دەسەڵات نەدەهێنایەوە و زیاتر جەختى لەسەر هەڵوێستێكى ناوەندى هەبوو.
پ: لە چەند مزگەوتێكدا خەریكبو دیاردەیەك دەردەكەوت، ئەویش هەستانەوە و پێبڕینى نوێژ و وتارى هەینى بوو لەلایەن نوێژخوێنانەوە، نوێژخوێنى ئۆپۆزسیۆن و دەسەلاَتیش، ئەگەر خۆپیشاندانەكان بەردەوامبوایە نوێژى هەینى مزگەوتەكانیش ئاژاوەى تىَ نەدەكەوت؟ كىَ زیانمەندى یەكەمبوو، مەلا یان ئاین و پێگەى مزگەوت و خودى ئاین؟
وەڵام: هەستانەوە لە وتارخوێن و قسەپێبڕینى لەلایەن لایەنگرانى بەرەى نەیارەوە، چ ئۆپۆزسیۆن بێ یان دەسەڵات، یەكێكیترە لەو ئاكامە خراپانەى لە حزبایەتیكردنى مەلاكان دەكەوێتەوە كە لەسەرەوە لە هەندێ لە مەترسییەكانى دواین. ئەو حاڵەتە بەڵگەى ئەوەیە مەلاكانى سەر بە حزبەكان لەلایەن هەوادارانى حزبە ركابەرەكانیانەوە هیچ ویقارێكیان پێ رەوا نادیترێ، با ئەو هەوادارانە ئەهلى مزگەوتیش بن و لە پشتى مامۆستاوە نوێژ بكەن. ئەوەیش جگە لەوەى سووكایەتییە بەو مەلایانە، كارەساتێكیشە بۆ دامەزراوەى ئاینیى و هەروەها بۆ عەقڵى ئاینیى تاكەكان.
