عومەر عەلى غەفور
رەخنە وەك سوتەمەنییە بۆ رەوڕەوەى ژیانى مرۆڤ و كۆمەڵگە، كە واى لێ دەكات بەردەوام لە كارژفڕێدان و نوێبوونەوە و بەرەوپێشچووندا بێ و بە دیار شت و سیستم و میكانیزم و ئاستە بۆماوەكانیەوە دۆش دانەمێنێ و وەك میراتێكى پیرۆز و دوا وێستگەى مومكین كە بكرێ عەقڵى مرۆڤ پێی بگات، تەماشاى نەكات و نەبێتە پاسەوان و پێشمەرگەیان.
ناكرێ ئێمە لە هیچ بارێكدا رێ لە رەخنە بگرین، چونكە بەوە بڕیارى بە بەردبوون لەسەر خۆمان دەدەین. ئەمە تەنانەت ئاینیش، كە قووڵترین ریشەى لە ناخى مرۆڤە ئایندارەكاندا هەیە، دەگرێتەوە، ئیدى شتەكانى تر دەبێ رەخنەلێگرتنیان لە ئاسایى ئاساییتر بێ.
ئاین بۆ مرۆڤ هاتووە، پێش لە هاتنى ئاینەكان مرۆڤ هەبووە، لە غیابى ئاینەكانیشدا مرۆڤ هەر هەیە. دەكرێ دواى سەدان ساڵ لە باڵادەستیى ئیسلام یان مەسیحیەت یان هەر ئاینێكى تر لە كۆمەڵگەیەكدا، ئەو ئاینە لەو كۆمەڵگەیەدا بپوكێتەوە یان باڵادەستی لەدەست بدات، ئەوەیش زۆر رووى داوە، بەڵام مرۆڤەكان هەر دەمێنن و بەئاسایى درێژە بە ژیانى خۆیان دەدەن. رەنگە مرۆڤ بەبێ هیچ ئاینێك بژى، بەڵام ئاین بەبێ مرۆڤ ناژى و نامێنێ.
كەواتە مرۆڤ یەكەم و ئاین دووەمە، رەنگە هەر لێرەشەوە بووبێ هەندێ لە بیرمەندانى ئیسلامیش گوتویانە "صحە الابدان اولى من صحە الادیان" وات ساخلەمیى جەستەكان لە ساخلەمیى ئاینەكان لەپێشترە.
كەواتە مادام رەخنە بۆ مرۆڤ گرنگ بێ، دەبێ ئاینیش ئەمە قبوڵ بكات، ئەگینا پەراوێز دەكەوێ و ئەمڕۆ بێ یان سبەى، تۆزى بێنازى لێ دەنیشێ.
ئەمڕۆ قبووڵكردنى رەخنەگرتن لە ئاین لاى شوێنكەوتوانى هەندێ لە ئاینەكان ئاسایى بووەتەوە، بەڵام لاى كۆمەڵگەى موسڵمان هێشتا نەك رەخنە لە جەوهەرى ئاینەكە و لە بنەما فەلسەفییەكانى، بگرە رەخنەگرتن لە زۆر بیروبۆچوونی مێژووییش، كە بەرهەمى عەقڵى زانا موسڵمانەكانن و بەشێكى بونیەوى نین لە دینەكە، رەخنەلێگرتنیان بووەتە بڤە و ئەنجامدەرى بەر نەفرەت دەكەوێ.
ئایا ئاین لەمە بەرپرسە یان عەقڵى موسڵمانان؟ ئایا دەقە تەئسیسییەكانى ئیسلام (قورئان و فەرموودە) شتێكى وایان تێدایە كە بیركردنەوەى رەخنەگرانە لە ئاست ئاینەكەدا قەدەغە بكات؟
ئەز كە نزیكەى 25 ساڵە وەك ئەویندارێكى ئیسلام و پەیامەكەى كارم كردووە و لێى كۆڵیومەتەوە و سەردەمێك وەك هەر موسڵمانێكى وابەستە بە ئاین لە ناخەوە بە رەخنەلێگرتنى ئیسلام و تەنانەت هەندێ جار لە بە رەخنە لە شتە مێژووییەكانیشى نیگەران و برینداربووم، لەو باوەڕەدام ئەوەى واى كردووە عەقڵى ئیسلامیى ئێمە هێندە دژ بە هەر نەفەسێكى رەخنەگرانەبێ نەك تەنیا لە دینەكە بگرە لە زۆر لە شتە مێژووییەكانیشى، ئەو كەلتوورە دواكەوتووەیە كە لە سەردەمى پاشەكشەى عەقڵ و شارستانیەتیى ئیسلامییەوە، كە لە سەدەى پێنجەمى كۆچییەوە دەست پێ كردوە و هەر دەستبردنێكى رەخنەگرانە بۆ ئەو كەلەپوورەى بۆمان ماوەتەوە بە بڤە و مەترسی زانراوە، بۆمان ماوەتەوە، نەك خودى ئاینەكە.
واتە ئەو پاسەوانیكردنەمان پاسەوانیكردن نیە لە ویستى ئاینەكە بەقەدەر ئەوەى پاسەوانیكردنە لە ویستى كەلتوورێكى مێژوویى دواكەوتوو، هەر ئەوەیش واى كردووە نەتوانرێ بۆ ماوەى سەدان ساڵ نوێگەرییەك لە بیر و جیهانبینیى ئیسلامیدا بێتەكایە و هەموو بیركردنەوە نوێ و هاوچەرخەكان زیاتر جووینەوە و میكیاژدانەوەى بیروبۆچوونەكانى پێش خۆمان بن.
ئیسلام سیستمێكە لە بیروبۆچوونى فەلسەفى و ئەخلاقى و سلوكی، لە بەرامبەر دەیان سیستمیدیكەى جۆراوجۆر كە لە دنیادا هەن چ ئاینى ئاسمانى بن یان فەلسەفەى بەشەرى، بۆیە مافى هەر تاكێكى هۆشمەندە، جا لە بنەماڵەیەكى موسڵمان بێ یان غەیرە موسڵمان، بیر لە بنەماكانى ئەو سیستمە بكاتەوە، هەڵیانسەنگێنێ و لە بناغە مەنتیقییەكانیان رامێنێ، ئەنجا هەڵوێستى خۆى لەبارەیانەوە، بەباوەڕپێهێنان، یان نەهێنان دیارى بكات.
ئەمە سەرەتایترین مافى مرۆڤە لەبەرامبەر هەر ئاینێكى دنیادا. هەموو ئاینێكیش لە سەرەتادا بەم شێوەیە مامەڵەى كردووە. ئەوەتا لە قورئاندا دەیان رەخنە و گومانى بێباوەڕەكان لەبارەى حەقیقەتى پەیامە نوێیەكەوە تۆمار كراون:
(أَمْ ێقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ إِنِ افْتَرَیْتُهُ فَڵا تَمْلِكُونَ لِی مِنَ اللَّهِ شَیْئًا){الأحقاف/8}.
- أَمْ ێقُولُونَ افْتَرَى عَڵى اللَّهِ كَذِبًا..{الشورى/24}.
- أَمْ ێقُولُونَ شَاعِرٌ نَّتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ {الطور/30}.
- أَمْ ێقُولُونَ تَقَوَّڵهُ بَل لَّا یُؤْمِنُونَ {الطور/33}.
- أَمْ ێقُولُونَ بِهِ جِنَّەٌ بَلْ جَاءهُم بِالْحَقِّ وَأَكْثرُهُمْ لِلْحَقِّ كَاڕهُونَ){المؤمنون/70}.
-..َیقُولُ الذِینَ كَفَرُواْ إِنْ هَذَآ إِلاَّ أَسَاطِیرُ الأَوَّلِینَ) {الأنعام/25}.
ئەعرابی هەبووە راشكاوانە بەپێغەمبەرى گوتوە "لەو دابەشكردنەدا دادگەر نەبوویت". هەبووە ملیوانى كراسەكەى پێغەمبەرى بە توندى راكێشاوە تا ئەو رادەیەى لاملى سوور بووەتەوە، بەبێ ئەوەى ئەو تەكفیریان بكات.
بەڵام دواى چەند سەدەیەك واى لێ دێ لە پرۆسەى گفتوگۆكردن و قبوڵكردنى ئایندا ئیرادەى مرۆڤ سەلب دەكرێ و ئاین وەك هەر كەلەپوورێكى نەتەوەیى بە میرات بۆ وەچەكانى دواتر دەگوێزرێتەوە و خۆشی بێ و ترشی بێ موسڵمانە، دیارە ئەمە تەنیا تایبەتى ئاینى ئێمە نیە و لە هەموو ئاین و مەزهەبەكاندا هەر وایە.
ئاین بەهیچ شێوەیەك لەو سەلبكردنى ئیرادەیەى مرۆڤ بەرپرس نیە و هەر مرۆڤێك كە گەیشتە تەمەنى پێگەیشتن و هۆشى پژا، بەچاوپۆشین لەوەى باوان و كۆمەڵگەكەى هەڵگرى چ ئاینێكن، مافى ئەوەى هەیە بە بیركردنەوە و هەستى تایبەتى خۆى ئاین و رێبازەكان بپشكنێ و بڕیارى شوێنكەوتن یان نەكەوتنیان بدات، هەر بەوەیش بنەماى بەرپرسیاریەتى (تەكلیف) واتاى دەبێ، ئەگینا وەك چۆن بەپێى ئایەتى "الا من استكره وقلبه مگمئن بالایمان" كوفرێك بە زۆر مرۆڤ بیكات لەسەرى حسێب ناكرێ، ئیمانێكیش بەزۆر لەسەرى فەرز بكرێ بایەخى نابێ، بەتایبەت كە قورئان راشكاوانە دەڵێ زۆركردن لە ئایندا نییە "لا اكراه فی الدین".
لێرەوە دێمە سەر ئەسڵى مەبەست و دەڵێم بەشێك لە بەرپرسیاریەتیى ئەوەى هەندێ لە نووسەرانى عەلمانى یاخود نەیار بە ئاین ناوبەناو دەیكەن و تێیدا بەم یان بەو شێوە سوكایەتى بە پیرۆزییە ئاینییەكانى موسڵمانان دەكەن، دەكەوێتە ئەستۆى ئەو كەلتوورە دواكەوتووە ئاینییە، كە دەرگاى گفتوگۆى زانستى و بابەتییانەى لەبارەى پرسە ئاینیەكانەوە لە نەیارانى ئاینەكە قفڵ داوە، بۆیە بەو سەلبكردنە تا دێ زیاتر پەنگ دەخۆنەوە تا دواتر ئەو هەستە لە شێوەى پەرچەكردارێكى ناعەقڵانى و تووڕەدا خۆی بەرجەستە دەكات و قاڵبى سوكایەتى وەردەگرێ.
مرۆڤ كاتێ بوارى تەعبیر لەخۆكردنى ئازادانە و عەقڵانى نەبوو، لە ناخى خۆیدا پەنگ دەخواتەوە تا دەگاتە ئاستى پڕ بوون، ئەو جا لێى دەڕژێ و بەشێوەیەكى ناعەقڵانى و توندڕەوانە گوزارشتى لێ دەكات.
رێنەدان بەخۆدەربڕینى ئازادانە، تەنیا زیانەكەى ئەوە نییە كە ئەو لایەنە كپكراوە پەرچەكردارى ناعەقڵانى و توندڕەوانەى دەبێ، بەڵكو وا دەكات لایەنى كپكەریش وەك لایەنێكى لاواز لە بەرامبەر روبەڕوبونەوەى عەقڵانیى تەوژمەكان دەربكەوێ و كپكراوەكان وا هەست بكەن كە ئەوان لە ترۆپكى هێز و داهێناندان و هەر لەبەرئەوەیشە هێزە ئاینییەكە لە حزور و ئازادییان دەترسێ.
ئەمە جگە لەوەى زۆر جار دروستكردنى هەڵا لەسەر كتێبێك هێندەى زیان بەو كتێبە و نووسەرەكەى و تەوژمەكەى دەگەیەنێ، زیاتر لەوە سوودى پێ دەگەیەنێ، چونكە رەواجێكى پێ دەدا كە رەنگە لە رووى ناوەرۆكى زانستى و ئیبداعیەوە ئەو نرخەى نەبێ. سەلمان روشدى بە فتواكەى ئیمام خومەینى ناوبانگێكى پەیدا كرد كە شایستەى نەبوو، كتێبەكەى تەسلیمە نەسرین بەهۆى هەڵاى زانا ئاینیەكانى بەنگلادیشەوە نەسرینى كردە ئەفسانەیەكى سەردەم، وێنە كاریكاتێرییەكانى دانیمارك بەهۆى خۆپیشاندانەكانەوە سەدان جار لەوەى رۆژنامە دانیماركییەكە چاوەڕێى دەكرد رەواجى پەیدا كرد، كە ئەوەیان بە ملیاران دۆلار رێكلام بۆ نەدەكرا. گۆڤارى وێران بەم هەڵایەى لەسەرى دەكرێ رەواجى پەیدا كردوە و ئەوانەیش دژینى حەز دەكەن بیبینن.
ئەمە جگە لەوەى لەو هەرایانەدا ئاینداران وەك میراتگرانى دادگەى پشكنین و ئەوانەى بە سوكایەتیكردن تۆمەتبار دەكرێن وەك میراتگرانى گالیلۆ و كۆپەرنیكۆس و هاوشێوەكانیان دەخرێنە روو، لەكاتێكدا نە ئەوانەى یەكەم خۆیان بە رێگر لە ئازادیى دەربڕین و داهێنان و دژى جوانیەكان دەزانن، رەنگە نە ئەو مادانەیش كە هەڵاكەیان لەسەر دروست دەكرێ لە رووى ئەدەبى و ئیستاتیكییەوە هێندە داهێنەرانە و نەمر بن كە شایستەى ئەو ناوبانگە بن كە بۆیان دروست دەكرێ.
بەندە لە لێكۆڵینەوەیەكدا لەسەر گوتارى ئاینیى رۆژانى هەینى كە چەندین ساڵە كارم بۆ كردووە و چاوەڕێ دەكرێ بەم نزیكانە بكەوێتە بازاڕ، ئەوەم گوتوە كە مامۆستایانى ئاینى لە هەموو كەسێك زیاتر پێویستیان بە ئازادیى دەربڕین هەیە، چونكە ئیشى ئەوان قسەكردن و رادەربڕینە، لەبەرئەوە دەبێ ئەوان لە هەموو كەس زیاتر سەرسەختانە داكۆكى لە ئازادیى دەربڕین بكەن ئەگەر دژى بیروبۆچوونى خۆیشیان بێ، بەپێچەوانەوە ئەگەر ئەوان داواى زمانبڕینى ئەوانە لە دەسەڵات بكەن كە جیاواز لە خواستى ئەوان بیر دەكەنەوە، دوور نییە رۆژێك بێ هەر لەسەر زمانیان مقەستى دەسەڵات بە زمانى ئەوانیش بگات.
دیارە شەڕى تەوژمە ئایدیاییە جیاواز و ناكۆكەكان كۆتایى نایە، بەڵام ئەركى ئێمەیە ئەو شەڕە لە شەڕێكى كێوى و بەدەوییەوە بكەینە شەڕێكى ماڵیى و شارستانى. ئەو زمانەى لە چەند رۆژى رابردوودا لە مشتومڕى هەندێ لە وتارخوێنەكان و چەند یەكگرتوویەك لەلایەك و هەوادارانى سیكیولاریزم لەلایەكیترەوە بەكار هات، بەداخەوە زمانى گفتوگۆى تێپەڕاند بۆ زمانى شەڕ و داشۆرین، زیاتر لە شەڕێكى كێوى دەچوو تا شەڕێكى مەدەنى. زیاتر لە تەقینەوەى گڕكانێكى پەنگخواردوو دەچوو كە ئاگر و زیخ و بەرد و دووكەڵى بەرووى ئەویتردا دەكرد، نەك لە گفتوگۆیەكى هێمنانەى دوو تەوژمى فیكرى كە باوەڕیان بەفرەفیكرى و نیسبیەتى حەقیقەت هەبێ.
ئێمە بەسازكردنى زەمینەى گفتوگۆیەكى عەقڵانى و كراوە لە نێوان تەوژمە فیكریە جیاوازەكاندا، دەتوانین كوانووى هەناوە داخبوەكان سارد بكەینەوە و لەرێى رێگەدان بە رەخنەى جیدى، بازنەى پەنابردن بۆ سوكایەتیكردن تەسك بكەینەوە.
سروشتى زمانى رەخنە و زمانى سوكایەتیكردن، ئەگەرچى لێكچوونیشیان هەبێ، بەڵام زۆریش تایبەت و لێك جیاوازن.
لە رەخنەدا زمانى زانست و مەنتیق بەكار دەهێنرێ كە سەنتەرى بیركردنەوەى مرۆڤ، واتە عەقڵ، دەدوێنێ و زۆر بە كەمى دەبێتە هۆى وروژاندنى مرۆڤ و كاردانەوەى توند لە دژى وروژێنەرەكە، بەڵام زمانى سوكایەتیكردن، وەك جوێندان و گاڵتەپێكردن، زمانێكى زیاتر بازاڕییە و سەنتەرى هەست و سۆزى مرۆڤ، واتە دڵ ، دەپێكێ و دەیوروژێنێ و تەنانەت كار لە تواناى عەقڵیش بۆ بیركردنەوەى مەنتیقى لاواز دەكات و وا لە كەسى وروژاو دەكات كاردانەوەى توند و حساب بۆ نەكراوى لە بەرامبەر ئەو وروژاندنە هەبێ.
رەخنە وەك سوتەمەنییە بۆ رەوڕەوەى ژیانى مرۆڤ و كۆمەڵگە، كە واى لێ دەكات بەردەوام لە كارژفڕێدان و نوێبوونەوە و بەرەوپێشچووندا بێ و بە دیار شت و سیستم و میكانیزم و ئاستە بۆماوەكانیەوە دۆش دانەمێنێ و وەك میراتێكى پیرۆز و دوا وێستگەى مومكین كە بكرێ عەقڵى مرۆڤ پێی بگات، تەماشاى نەكات و نەبێتە پاسەوان و پێشمەرگەیان.
ناكرێ ئێمە لە هیچ بارێكدا رێ لە رەخنە بگرین، چونكە بەوە بڕیارى بە بەردبوون لەسەر خۆمان دەدەین. ئەمە تەنانەت ئاینیش، كە قووڵترین ریشەى لە ناخى مرۆڤە ئایندارەكاندا هەیە، دەگرێتەوە، ئیدى شتەكانى تر دەبێ رەخنەلێگرتنیان لە ئاسایى ئاساییتر بێ.
ئاین بۆ مرۆڤ هاتووە، پێش لە هاتنى ئاینەكان مرۆڤ هەبووە، لە غیابى ئاینەكانیشدا مرۆڤ هەر هەیە. دەكرێ دواى سەدان ساڵ لە باڵادەستیى ئیسلام یان مەسیحیەت یان هەر ئاینێكى تر لە كۆمەڵگەیەكدا، ئەو ئاینە لەو كۆمەڵگەیەدا بپوكێتەوە یان باڵادەستی لەدەست بدات، ئەوەیش زۆر رووى داوە، بەڵام مرۆڤەكان هەر دەمێنن و بەئاسایى درێژە بە ژیانى خۆیان دەدەن. رەنگە مرۆڤ بەبێ هیچ ئاینێك بژى، بەڵام ئاین بەبێ مرۆڤ ناژى و نامێنێ.
كەواتە مرۆڤ یەكەم و ئاین دووەمە، رەنگە هەر لێرەشەوە بووبێ هەندێ لە بیرمەندانى ئیسلامیش گوتویانە "صحە الابدان اولى من صحە الادیان" وات ساخلەمیى جەستەكان لە ساخلەمیى ئاینەكان لەپێشترە.
كەواتە مادام رەخنە بۆ مرۆڤ گرنگ بێ، دەبێ ئاینیش ئەمە قبوڵ بكات، ئەگینا پەراوێز دەكەوێ و ئەمڕۆ بێ یان سبەى، تۆزى بێنازى لێ دەنیشێ.
ئەمڕۆ قبووڵكردنى رەخنەگرتن لە ئاین لاى شوێنكەوتوانى هەندێ لە ئاینەكان ئاسایى بووەتەوە، بەڵام لاى كۆمەڵگەى موسڵمان هێشتا نەك رەخنە لە جەوهەرى ئاینەكە و لە بنەما فەلسەفییەكانى، بگرە رەخنەگرتن لە زۆر بیروبۆچوونی مێژووییش، كە بەرهەمى عەقڵى زانا موسڵمانەكانن و بەشێكى بونیەوى نین لە دینەكە، رەخنەلێگرتنیان بووەتە بڤە و ئەنجامدەرى بەر نەفرەت دەكەوێ.
ئایا ئاین لەمە بەرپرسە یان عەقڵى موسڵمانان؟ ئایا دەقە تەئسیسییەكانى ئیسلام (قورئان و فەرموودە) شتێكى وایان تێدایە كە بیركردنەوەى رەخنەگرانە لە ئاست ئاینەكەدا قەدەغە بكات؟
ئەز كە نزیكەى 25 ساڵە وەك ئەویندارێكى ئیسلام و پەیامەكەى كارم كردووە و لێى كۆڵیومەتەوە و سەردەمێك وەك هەر موسڵمانێكى وابەستە بە ئاین لە ناخەوە بە رەخنەلێگرتنى ئیسلام و تەنانەت هەندێ جار لە بە رەخنە لە شتە مێژووییەكانیشى نیگەران و برینداربووم، لەو باوەڕەدام ئەوەى واى كردووە عەقڵى ئیسلامیى ئێمە هێندە دژ بە هەر نەفەسێكى رەخنەگرانەبێ نەك تەنیا لە دینەكە بگرە لە زۆر لە شتە مێژووییەكانیشى، ئەو كەلتوورە دواكەوتووەیە كە لە سەردەمى پاشەكشەى عەقڵ و شارستانیەتیى ئیسلامییەوە، كە لە سەدەى پێنجەمى كۆچییەوە دەست پێ كردوە و هەر دەستبردنێكى رەخنەگرانە بۆ ئەو كەلەپوورەى بۆمان ماوەتەوە بە بڤە و مەترسی زانراوە، بۆمان ماوەتەوە، نەك خودى ئاینەكە.
واتە ئەو پاسەوانیكردنەمان پاسەوانیكردن نیە لە ویستى ئاینەكە بەقەدەر ئەوەى پاسەوانیكردنە لە ویستى كەلتوورێكى مێژوویى دواكەوتوو، هەر ئەوەیش واى كردووە نەتوانرێ بۆ ماوەى سەدان ساڵ نوێگەرییەك لە بیر و جیهانبینیى ئیسلامیدا بێتەكایە و هەموو بیركردنەوە نوێ و هاوچەرخەكان زیاتر جووینەوە و میكیاژدانەوەى بیروبۆچوونەكانى پێش خۆمان بن.
ئیسلام سیستمێكە لە بیروبۆچوونى فەلسەفى و ئەخلاقى و سلوكی، لە بەرامبەر دەیان سیستمیدیكەى جۆراوجۆر كە لە دنیادا هەن چ ئاینى ئاسمانى بن یان فەلسەفەى بەشەرى، بۆیە مافى هەر تاكێكى هۆشمەندە، جا لە بنەماڵەیەكى موسڵمان بێ یان غەیرە موسڵمان، بیر لە بنەماكانى ئەو سیستمە بكاتەوە، هەڵیانسەنگێنێ و لە بناغە مەنتیقییەكانیان رامێنێ، ئەنجا هەڵوێستى خۆى لەبارەیانەوە، بەباوەڕپێهێنان، یان نەهێنان دیارى بكات.
ئەمە سەرەتایترین مافى مرۆڤە لەبەرامبەر هەر ئاینێكى دنیادا. هەموو ئاینێكیش لە سەرەتادا بەم شێوەیە مامەڵەى كردووە. ئەوەتا لە قورئاندا دەیان رەخنە و گومانى بێباوەڕەكان لەبارەى حەقیقەتى پەیامە نوێیەكەوە تۆمار كراون:
(أَمْ ێقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ إِنِ افْتَرَیْتُهُ فَڵا تَمْلِكُونَ لِی مِنَ اللَّهِ شَیْئًا){الأحقاف/8}.
- أَمْ ێقُولُونَ افْتَرَى عَڵى اللَّهِ كَذِبًا..{الشورى/24}.
- أَمْ ێقُولُونَ شَاعِرٌ نَّتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ {الطور/30}.
- أَمْ ێقُولُونَ تَقَوَّڵهُ بَل لَّا یُؤْمِنُونَ {الطور/33}.
- أَمْ ێقُولُونَ بِهِ جِنَّەٌ بَلْ جَاءهُم بِالْحَقِّ وَأَكْثرُهُمْ لِلْحَقِّ كَاڕهُونَ){المؤمنون/70}.
-..َیقُولُ الذِینَ كَفَرُواْ إِنْ هَذَآ إِلاَّ أَسَاطِیرُ الأَوَّلِینَ) {الأنعام/25}.
ئەعرابی هەبووە راشكاوانە بەپێغەمبەرى گوتوە "لەو دابەشكردنەدا دادگەر نەبوویت". هەبووە ملیوانى كراسەكەى پێغەمبەرى بە توندى راكێشاوە تا ئەو رادەیەى لاملى سوور بووەتەوە، بەبێ ئەوەى ئەو تەكفیریان بكات.
بەڵام دواى چەند سەدەیەك واى لێ دێ لە پرۆسەى گفتوگۆكردن و قبوڵكردنى ئایندا ئیرادەى مرۆڤ سەلب دەكرێ و ئاین وەك هەر كەلەپوورێكى نەتەوەیى بە میرات بۆ وەچەكانى دواتر دەگوێزرێتەوە و خۆشی بێ و ترشی بێ موسڵمانە، دیارە ئەمە تەنیا تایبەتى ئاینى ئێمە نیە و لە هەموو ئاین و مەزهەبەكاندا هەر وایە.
ئاین بەهیچ شێوەیەك لەو سەلبكردنى ئیرادەیەى مرۆڤ بەرپرس نیە و هەر مرۆڤێك كە گەیشتە تەمەنى پێگەیشتن و هۆشى پژا، بەچاوپۆشین لەوەى باوان و كۆمەڵگەكەى هەڵگرى چ ئاینێكن، مافى ئەوەى هەیە بە بیركردنەوە و هەستى تایبەتى خۆى ئاین و رێبازەكان بپشكنێ و بڕیارى شوێنكەوتن یان نەكەوتنیان بدات، هەر بەوەیش بنەماى بەرپرسیاریەتى (تەكلیف) واتاى دەبێ، ئەگینا وەك چۆن بەپێى ئایەتى "الا من استكره وقلبه مگمئن بالایمان" كوفرێك بە زۆر مرۆڤ بیكات لەسەرى حسێب ناكرێ، ئیمانێكیش بەزۆر لەسەرى فەرز بكرێ بایەخى نابێ، بەتایبەت كە قورئان راشكاوانە دەڵێ زۆركردن لە ئایندا نییە "لا اكراه فی الدین".
لێرەوە دێمە سەر ئەسڵى مەبەست و دەڵێم بەشێك لە بەرپرسیاریەتیى ئەوەى هەندێ لە نووسەرانى عەلمانى یاخود نەیار بە ئاین ناوبەناو دەیكەن و تێیدا بەم یان بەو شێوە سوكایەتى بە پیرۆزییە ئاینییەكانى موسڵمانان دەكەن، دەكەوێتە ئەستۆى ئەو كەلتوورە دواكەوتووە ئاینییە، كە دەرگاى گفتوگۆى زانستى و بابەتییانەى لەبارەى پرسە ئاینیەكانەوە لە نەیارانى ئاینەكە قفڵ داوە، بۆیە بەو سەلبكردنە تا دێ زیاتر پەنگ دەخۆنەوە تا دواتر ئەو هەستە لە شێوەى پەرچەكردارێكى ناعەقڵانى و تووڕەدا خۆی بەرجەستە دەكات و قاڵبى سوكایەتى وەردەگرێ.
مرۆڤ كاتێ بوارى تەعبیر لەخۆكردنى ئازادانە و عەقڵانى نەبوو، لە ناخى خۆیدا پەنگ دەخواتەوە تا دەگاتە ئاستى پڕ بوون، ئەو جا لێى دەڕژێ و بەشێوەیەكى ناعەقڵانى و توندڕەوانە گوزارشتى لێ دەكات.
رێنەدان بەخۆدەربڕینى ئازادانە، تەنیا زیانەكەى ئەوە نییە كە ئەو لایەنە كپكراوە پەرچەكردارى ناعەقڵانى و توندڕەوانەى دەبێ، بەڵكو وا دەكات لایەنى كپكەریش وەك لایەنێكى لاواز لە بەرامبەر روبەڕوبونەوەى عەقڵانیى تەوژمەكان دەربكەوێ و كپكراوەكان وا هەست بكەن كە ئەوان لە ترۆپكى هێز و داهێناندان و هەر لەبەرئەوەیشە هێزە ئاینییەكە لە حزور و ئازادییان دەترسێ.
ئەمە جگە لەوەى زۆر جار دروستكردنى هەڵا لەسەر كتێبێك هێندەى زیان بەو كتێبە و نووسەرەكەى و تەوژمەكەى دەگەیەنێ، زیاتر لەوە سوودى پێ دەگەیەنێ، چونكە رەواجێكى پێ دەدا كە رەنگە لە رووى ناوەرۆكى زانستى و ئیبداعیەوە ئەو نرخەى نەبێ. سەلمان روشدى بە فتواكەى ئیمام خومەینى ناوبانگێكى پەیدا كرد كە شایستەى نەبوو، كتێبەكەى تەسلیمە نەسرین بەهۆى هەڵاى زانا ئاینیەكانى بەنگلادیشەوە نەسرینى كردە ئەفسانەیەكى سەردەم، وێنە كاریكاتێرییەكانى دانیمارك بەهۆى خۆپیشاندانەكانەوە سەدان جار لەوەى رۆژنامە دانیماركییەكە چاوەڕێى دەكرد رەواجى پەیدا كرد، كە ئەوەیان بە ملیاران دۆلار رێكلام بۆ نەدەكرا. گۆڤارى وێران بەم هەڵایەى لەسەرى دەكرێ رەواجى پەیدا كردوە و ئەوانەیش دژینى حەز دەكەن بیبینن.
ئەمە جگە لەوەى لەو هەرایانەدا ئاینداران وەك میراتگرانى دادگەى پشكنین و ئەوانەى بە سوكایەتیكردن تۆمەتبار دەكرێن وەك میراتگرانى گالیلۆ و كۆپەرنیكۆس و هاوشێوەكانیان دەخرێنە روو، لەكاتێكدا نە ئەوانەى یەكەم خۆیان بە رێگر لە ئازادیى دەربڕین و داهێنان و دژى جوانیەكان دەزانن، رەنگە نە ئەو مادانەیش كە هەڵاكەیان لەسەر دروست دەكرێ لە رووى ئەدەبى و ئیستاتیكییەوە هێندە داهێنەرانە و نەمر بن كە شایستەى ئەو ناوبانگە بن كە بۆیان دروست دەكرێ.
بەندە لە لێكۆڵینەوەیەكدا لەسەر گوتارى ئاینیى رۆژانى هەینى كە چەندین ساڵە كارم بۆ كردووە و چاوەڕێ دەكرێ بەم نزیكانە بكەوێتە بازاڕ، ئەوەم گوتوە كە مامۆستایانى ئاینى لە هەموو كەسێك زیاتر پێویستیان بە ئازادیى دەربڕین هەیە، چونكە ئیشى ئەوان قسەكردن و رادەربڕینە، لەبەرئەوە دەبێ ئەوان لە هەموو كەس زیاتر سەرسەختانە داكۆكى لە ئازادیى دەربڕین بكەن ئەگەر دژى بیروبۆچوونى خۆیشیان بێ، بەپێچەوانەوە ئەگەر ئەوان داواى زمانبڕینى ئەوانە لە دەسەڵات بكەن كە جیاواز لە خواستى ئەوان بیر دەكەنەوە، دوور نییە رۆژێك بێ هەر لەسەر زمانیان مقەستى دەسەڵات بە زمانى ئەوانیش بگات.
دیارە شەڕى تەوژمە ئایدیاییە جیاواز و ناكۆكەكان كۆتایى نایە، بەڵام ئەركى ئێمەیە ئەو شەڕە لە شەڕێكى كێوى و بەدەوییەوە بكەینە شەڕێكى ماڵیى و شارستانى. ئەو زمانەى لە چەند رۆژى رابردوودا لە مشتومڕى هەندێ لە وتارخوێنەكان و چەند یەكگرتوویەك لەلایەك و هەوادارانى سیكیولاریزم لەلایەكیترەوە بەكار هات، بەداخەوە زمانى گفتوگۆى تێپەڕاند بۆ زمانى شەڕ و داشۆرین، زیاتر لە شەڕێكى كێوى دەچوو تا شەڕێكى مەدەنى. زیاتر لە تەقینەوەى گڕكانێكى پەنگخواردوو دەچوو كە ئاگر و زیخ و بەرد و دووكەڵى بەرووى ئەویتردا دەكرد، نەك لە گفتوگۆیەكى هێمنانەى دوو تەوژمى فیكرى كە باوەڕیان بەفرەفیكرى و نیسبیەتى حەقیقەت هەبێ.
ئێمە بەسازكردنى زەمینەى گفتوگۆیەكى عەقڵانى و كراوە لە نێوان تەوژمە فیكریە جیاوازەكاندا، دەتوانین كوانووى هەناوە داخبوەكان سارد بكەینەوە و لەرێى رێگەدان بە رەخنەى جیدى، بازنەى پەنابردن بۆ سوكایەتیكردن تەسك بكەینەوە.
سروشتى زمانى رەخنە و زمانى سوكایەتیكردن، ئەگەرچى لێكچوونیشیان هەبێ، بەڵام زۆریش تایبەت و لێك جیاوازن.
لە رەخنەدا زمانى زانست و مەنتیق بەكار دەهێنرێ كە سەنتەرى بیركردنەوەى مرۆڤ، واتە عەقڵ، دەدوێنێ و زۆر بە كەمى دەبێتە هۆى وروژاندنى مرۆڤ و كاردانەوەى توند لە دژى وروژێنەرەكە، بەڵام زمانى سوكایەتیكردن، وەك جوێندان و گاڵتەپێكردن، زمانێكى زیاتر بازاڕییە و سەنتەرى هەست و سۆزى مرۆڤ، واتە دڵ ، دەپێكێ و دەیوروژێنێ و تەنانەت كار لە تواناى عەقڵیش بۆ بیركردنەوەى مەنتیقى لاواز دەكات و وا لە كەسى وروژاو دەكات كاردانەوەى توند و حساب بۆ نەكراوى لە بەرامبەر ئەو وروژاندنە هەبێ.
