عومەر عەلى غەفور
یاساى دانراو لەلایەن مرۆڤەوە، كە لە ئەدەبیاتى فیكرى سیاسیى ئیسلامیدا بە "یاساى وەزعى" ناودەبرێ، لە بەرامبەر یاساى ئاسمانى یاخود ئیلاهییەوە دانراوە و جەوهەرى پەیام و ئامانجى بزاڤە ئیسلامیەكانى دنیا چەسپاندنى یاسا ئیلاهییەكان و دژایەتى و پووچەڵكردنەوەى یاسا وەزعییەكانە، چونكە بەپێى ئەو سیستمى بیركردنەوەیە یاسادانان (تشریع) تەنیا ئەرك و مافى خولقێنەرە (لە الخلق والامر)، هەر ئەو تاكە یاسادانەر (موشەڕیع)ى راستەقینەیە و هەر كەس ئیدیعاى دانانى یاسا بۆ ژیانى مرۆڤ بەدەر لەو چوارچێوەیەى شەرع دایناوە بكات، تاوانێكى گەورەى كردووە، ئەمە ئەگەر بەو كارەى لە ئاین دەرنەچووبێ.
بۆ پاڵپشتی و تەئسیلكردنى ئەم دنیابینییەیش، چەندین ئایەت و فەرموودە دەهێننەوە، كە ئەوەیان لێ دەخوێنرێتەوە پێویستە مرۆڤى موسڵمان لە ئەلیفەوە تا (یا)ى ژیانى، لە بێشكەوە تا گۆڕ، لە تەواوى وردەكارى و بوارەكانى ژیانیدا بەپێى یاسا ئیلاهیەكان، نەك وەزعیەكان، ژیانى خۆى بەڕێوە ببات. ئەو هەموو سەرچاوانەى یاسادانانى دەرەوەى قورئان و سوننە كە فەقیه و موجتەهیدەكانى ئیسلام پەسەندیان كردوون، نیشانەى ئەوەن لە روانگەى دنیابینیى سیاسیى ئیسلامییەوە، ئیسلام هیچ بۆشایى و كەلەبەرێكى ژیانى تاك و كۆمەڵى نەهێشتووەتەوە یاساڕێژ (تقنین)ى نەكردبێ، تەنانەت زۆر جار لە وتارەكانى واعیز و بانگخوازەكاندا دەبیستین كە "ئیسلام تەنانەت مرۆڤى فێر كردووە چۆن بچێتە ئەدەبخانە و لەگەڵ هاوسەرى سەرجێى بكات، ئیتر چۆن بوارەكانى ترى بۆ روون ناكاتەوە".
هەموو ئەمانەیش بۆ ئەوەن كە بیسەلمێنن یاساى وەزعى شتێكى نامۆ و زیاد و زیانبەخشە بۆ مرۆڤ و كۆمەڵگە و چارەسەرى كێشەكان لە گەڕانەوەدایە بۆ بەرنامەى خوا، واتە رێنمایى و یاساكانى ئیسلام. جگە لەوە گومڕایى و سەرگەردانیى دنیا و كوێرەوەریى ئاخیرەتى لە دوایە، بۆ ئەوەیش زۆر جار ئایەتى "ومن اعرچ عن ژكری فان له معیشە چنكى، ونحشره یوم القیامە اعمى" دەوترێتەوە.
بۆ ئەوەى وردتر وێنەكە پیشان بدەین، دەبێ ئەوە بڵێین كە زانا و تیۆریزەكارانى تەوژمى ئیسلامى یاساكانى هاتوچۆ و یاسا زانستى و تەكنەلۆژییەكانیان لە دەرەوەى چوارچێوەى ئەو یاسا وەزعییانە داناوە و پێیان وایە ئەوانە زانستى رووتن و ناچنە خانەى جیاوازیى ئایدیا و بیروباوەڕەوە. هەرچی یاساكانى بوارى سیاسەت و كۆمەڵایەتى و ئابوورى و فەرهەنگى هەیە، ئەمانە ئاسمانى و وەزعییان هەیە.
*** ***
جاروبار كە لەو سیستمى بیركردنەوە ئیسلامییە، یان وردتر بڵێم لە رووە كردارییەكەى ئەو تەرزە بیركردنەوەیە رادەمێنم، هەست دەكەم هێندەى شەڕێكى تەجریدییە لەسەر كۆمەڵێ چەمكى داهێنراو، هێندە رەنگدانەوەى بوونەكانى سەر ئەرز نین و ئەوانەى پێیان وایە ئەوان دژى یاسا وەزعییەكانن، دژایەتییەكەیان بۆ هەموو یاسا دانراوە مرۆڤكردەكان نییە، بەڵكو بەپلەى یەكەم دژایەتییە بۆ چەند یاسا و حوكمێكى یاسایى سنووردار و دیاریكراو، كە جیاوازن لەوەى یاسا ئیسلامییەكان لە هەندێ پرسى تایبەتدا بڕیاریان داوە.
بۆ نموونە ئیسلام، دزى، چەتەیى، زینا، مەى، سوو، یانەسیبى حەرام كردووە، رێى بە فرەژنى داوە، لە یاساكانى بارى كەسێتیدا ئافرەت هەندێ مافى لە پیاو كەمترە وەك بەشە میرات و شایەتیدان و وەرگرتنى هەندێ پلەو پایە. بۆ هەریەك لە تاوانەكانیش سزایەكى تایبەتى دیارى كردووە، وەك سزاى دەست بڕین بۆ دز، شەلاق و رەجم بۆ زیناكار، كوشتنەوەى مورتەد.
عەقڵى ئیسلامى دژى ئەو یاسایانەیە كە سزایەكى جیاوازیان بۆ ئەو جۆرە تاوانانە دادەنێن و وەلاخستنى سزا ئیسلامییەكە بە هۆكارى زۆریى تاوان دادەنێن، هەروەها دژى ئەو یاسایانەیە كە ئەو حەرامانەى ئیسلام حەڵاڵ دەكات.
لەم چەند حوكمە جیگیرە بترازێ، ئەو عەقڵە زۆر بێباكانە و خوێن ساردانە مامەڵە لەگەڵ یاساى وەزعیدا دەكات، زۆر جار نەك هەر ئەو یاسایانە حەرام ناكات، بگرە مامەڵەى ئیجابییان لەگەڵدا دەكات و ژیانى خۆى بەپێى ئەو یاسایانە رێك دەخات و شەرعیەتیان پێ دەدات، بەتایبەت ئەگەر ئەو یاسایانە بەدیهێنەرى بەرژەوەندییەكى مادى و سیاسیی گەورەى شەخسی یان حزبی بن، ئەمە لەكاتێكدا رەنگە هەندێ لەو یاسایانە لە خراپترینى ئەو یاسایانە بن كە عەقڵى مرۆڤ دوور لە ئاین بەرهەمى هێناون و دژ بە بەهاكانى مرۆڤایەتى و یەكسانى و دادپەروەرى بن و زیاتر لە خزمەتى چەند كەس و تاقمێكى دیاریكرا و و لە دژى بەرژەوەندیى بەشى هەرەزۆرى خەڵك بن، كە تەوژمى ئیسلامى خۆى وا نیشان دەدات پەیامەكەى بۆ رزگاركردنى ئەو خەڵكە موستەزعەفە و بەرقەراركردنى دادپەوەرییە، كە هێزە دنیاویستەكان خەڵكیان لێ بێبەش كردووە.
*** ***
بۆ زیاتر روونكردنەوە هەڵوێستى ئیسلامیەكانى كوردستان و عێراق لە چەند مەسەلەیەكى دیاریكراودا بە نموونە دێنمەوە:
هەردوو لیستە ئیسلامیەكەى نێو خولى پێشووى پەرلەمانى كوردستان، یەكگرتووى ئیسلامى و كۆمەڵى ئیسلامى، لە مانگى حوزەیرانى 20008دا (بەڵێ)یان بۆ پرۆژەى دەستوورى هەرێمى كوردستان كرد، وەك خۆیان دانیان پێدا نا، لەبەرامبەر ئەوەى دەسەڵات قایل بووە ناوەرۆكى مادەى 7ى پرۆژە دەستوورەكەى 2006ى تایبەت بە پێگەى ئاینى ئیسلام هەموار بكات و بڕگەى "نابێ یاسایەك دابنرێ لەگەڵ حوكمە نەگۆڕەكانى ئیسلام ناكۆك بێ"ى بۆ زیاد بكات. واتە یاساى ناشەرعى دەرنەچن.
ئەمە لەكاتێكدا رەخنەیەكى زۆر لەلایەن رۆشنبیران و رۆژنامەنووسانى هەرێمەوە لە هەندێ لە مادە بنەڕەتیەكانى دەستوورەكە گیرا و تەنانەت هەندێ لە بەرپرسانى هەردوو حزبە ئیسلامییەكەیش دواى ئەوەى شكستێكى گەورەیان لە هەڵبژاردنە پەرلەمانیەكەى هەرێمدا بەسەردا هات و كورسییەكانیان لە 15 كورسییەوە بۆ 10 كورسی دابەزی، دانیان بەوەدا نا كە دەنگدانیان بە دەستوورى هەرێم هەڵەیەكى گەورە بووە كردوویانە، لەم خولەى دوایشدا هەندێ لە پەرلەمانتارانى یەكگرتوو داواى گێڕانەوەى پرۆژە دەستوورەكەیان كرد بۆ پەرلەمان بۆ هەمواركردنەوەى.
پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە ئەگەر ئیسلامیەكان باوەڕیان وابوو دەبێ هەموو یاساكان لە چوارچێوەى بنەماكانى ئیسلامدا بن، یان لانى كەم ئیسلام سەرچاوەیەكى سەرەكیى یاساكان بێ وەك لەو بڕگەیەى مادەى 6ى دوا رەشنووسى دەستوورەى هەرێمدا هاتووە، ئایا لە داڕشتنى یاساكانى نێو دەستوورەكەدا (دایكى یاساكان)، كە چارەنووسى گەلێكى پێوە پەیوەستە، ئیسلام وەك سەرچاوەیەكى یاسادانان لەبەرچاو گیراوە و چۆن؟ با بۆمان روون بكەنەوە كێ و چۆن و بە چ میكانیزمێك بنەماكانى ئیسلام لەنێو 122 مادەكەى دەستوورى هەرێمدا جێیان كراوەتەوە و ئایا ئەسڵەن بە خەیاڵى هیچكام لە لێژنەى ئامادەكار یان پەرلەمانتارانى ئیسلامیدا هات بیر لەم بابەتە بكەنەوە؟ ئایا ئەو دەسەڵاتانەى بە سەرۆكى هەرێم دران و مشتومڕێكى زۆریان لێ كەوتەوە، لەگەڵ بنەماكانى ئیسلام تەبا یان ناكۆك بوون و لە كام سەرچاوەى یاسادانانى ئیسلامییەوە وەرگیرابوون؟
لێرەوەیە ئەز پێم وایە شەڕكردن لەدژى یاساى وەزعى زیاتر شەڕێكى تەجریدی و سیاسییە نەك واقیعى و مەنهەجى.
نموونەى دووەم كە پەرلەمانتار و دەوڵەتكارە ئیسلامییەكانى ترى هەرێمى كوردستان و عێراق دەگرێتەوە، مەسەلەى ئیمتیازاتەكانى گەورە بەرپرسەكانى دەوڵەتە، لە مووچە و دەرماڵە و خزمەتگوزارییە مشەكان، تا دەگاتە خانەنشینكردن بە مووچەیەكى خەیاڵى بەبێ كار و بەرهەم.
لەم رۆژانەدا ئامادەى زنجیرە وتارێكى رۆژى هەینى بووم، مامۆستاى وتاربێژ بە بەبۆنەى رۆژى كرێكارانى جیهانەوە لە 1ى ئایار، زنجیرە وتارێكى لەبارەى رێزى كار و كرێكار و جۆرى دەستەكان لە ئیسلامدا (دەستى ئیشكەر، دەستى بەتاڵ، دەستى بێتوانا، دەستى تاوانكار) پێشكەش كرد. لەنێو یەكێك لە وتارەكاندا رەخنەى لە مووچەخۆرى بندیوار گرت كە "بەبێ كار و بەرهەم مووچە لە دەوڵەت وەردەگرێ، لەكاتێكدا مرۆڤى موسڵمان پێویستە لەبەرامبەر ئەو پارەیەى وەرى دەگرێ كار بكات و مووچەكەى حەلاڵ بكات، چونكە ئەو گۆشتەى لە پارووى حەرام دروست بێ ئاگرى جەهەننەم لێیەوە نێزیكە".
دواى وتارەكە مەسجێكم بۆ مامۆستا نارد تێیدا نووسیم "مامۆستا وتارێكیش لەبارەى دەستى مشەخۆر (الید المتگفلە)یش بدە، ئەو دەستانەى بەبێ كار و بەرهەم مانگانە 4 هەزار تا 40 هەزار دۆلار مووچەى خانەنشینی لە بودجەى حكوومەت وەردەگرن".
لەو مامۆستایە و لە هەر مامۆستایەكى ئاینى، جگە لەوانەى خۆیان یان كەسێكى نزیكیان ئەو پۆستە موغریانەیان وەرگرتووە و رەنگە بۆ شەرمەزارنەبوون ناچار بن تەئویلێكى شەرعى بۆ بدۆزنەوە، بپرسیت ئایا خواردنى پارەى حكوومەت بەبێ كار و بەرهەم حەرامە یان حەڵاڵە، بەتایبەت ئەگەر ئەو پارەیە پارەیەكى مانگانەى خەیاڵى بێ و خەڵكێكى زۆری وڵاتەكەیش موحتاج بن؟ بێگومان كە پێت دەڵێ: "نەخێر ئەوە مشەخۆرییە و حەرامە و پێویستە مرۆڤ پارەكەى حەڵاڵ بكات". رەنگە زیاتریش بچێ و بڵێ "ئەوە هەمووى نیشانەى دوورییە لە بەرنامەى خوا، كە ئەو مەسوولانە سامانى ئەو میللەتە بۆ عەیشونۆشی خۆیان تەخشان و پەخشان دەكەن و خەڵكیش لە هەژارى و بێكاریدا دەژین، ئەوەتا حەزرەتى فڵان وا و واى دەكرد".
بەڵام ئەگەر هەمان پرسیار لە مەلایەكى پەرلەمانتارى ئیسلامى، عێراقى یان كوردستانى، یان لە یەكێك لە وەزیر و پەرلەمانتارەكانیان، كە ساڵانێكى زۆرە خەڵك لە دژى یاساى وەزعى و گەندەڵى و تەرەفى حزبە عەلمانییەكان هان دەدەن و زوهدى عومەرەین بە خەڵك دەفرۆشن، بكەیت، نەك هەر مل بەوە نادات كە وەرگرتنى 52 ملیۆن دینارى خانەنشینى وەك پەرلەمانتارى خولى دووەم لەگەڵ سەیارەیەكى كەشخە و خانەنشینى مەدەلحەیات بە 6-10 ملیۆن دینار بەبێ كار و بەرهەم، حەرام یان تەنانەت مەكرووهە، بگرە هەزار و یەك قیل و قالەیشت بۆ دێنێتەوە كە ئەوە جائیزە و ئاساییە و حكوومەت دایناوە و مافى سروشتیى خۆمانە، ئیدى ئەوە لەبیر دەباتەوە كە رۆژێ لە رۆژان حزبێكیان دامەزراند، بۆ رووبەڕووبوونەوە و گۆڕینى ئەو حكوومەت و دەسەڵاتەى لەخۆیەوە و بەپێى هەوا و ئارەزوویان و دوور لە بەرنامەى خوا یاسا بۆ بەرژەوەندیى ئەربابى دەوڵەت دەردەكەن و بۆ ئەوەیش چەندین ئایەتى لە شێوەى "ان كپیرا من الاحبار والرهبان لیاكلون اموال الناس بالباگل" و "اژا اردنا ان نهلك قریە امرنا مترفیها ففسقوا فیها فحق علیها القول فدمرناها تدمیرا"یان بۆ جۆشدانى لاوان دەوتەوە.
با بێینەوە سەر شاڕێگەكە و بپرسینەوە: ئایا لە دانانى یاساى دیاریكردنى مووچەى سەركۆمار و جێگرەكانى، سەرۆك وەزیران و جێگرەكانى، سەرۆكى پەرلەمان و جێگرەكانى، پەرلەمانتاران و وەزیر و گەورە بەرپرسە باڵاكانى عێراق و هەرێمدا، ئیسلام وەك سەرچاوەیەكى یاسادانان لەبەرچاو گیراوە، وەك لە هەردوو دەستوورى عێراق و هەرێمدا فریودەرانە و دیماگۆجییانە جێگیر كراوە؟ ئایا ئەو یاسایە، كە هەموولا دان بەوەدا دەنێن ناعەدالەتییەكى گەورەى تێدایە و ساڵانە ملیاران دۆلارى عێراق بە ناڕەوا دەخاتە گیرفانى چەند كەسێكەوە و ملیۆنان كەسى شایستەى لێ بێبەش دەكات، لەگەلأ بنەما نەگۆڕەكانى ئیسلامدا ناكۆك نییە؟ عەجەبەن ئایا مشەخۆرى و ناعەدالەتى لە دابەشكردنى ساماندا لەگەڵ بنەما نەگۆڕەكانى ئیسلام، كە عەدالەت یەكێك لە رەگەزە بنچینەییەكانیەتى، ناكۆك نییە؟ ئەگەر ناكۆكە، بۆچی حزبە ئیسلامییە سوننى و شیعى و كوردییەكان رێگەیان پێ دا، یان لانى كەم بەرى پێ ناگرن؟ ئایا تەنیا قەدەغەكردنى فرەژنى و دانانى چەند هەزار دینارێك زیادە لەسەر قەرزى عەقار، كە لە بەرژەوەندیى گشتیشدان، لەگەڵ بنەماكانى ئیسلامدا ناكۆكن و حزبە ئیسلامییەكان بۆ بەرپێگرتن و رێگرتن لەو سوكایەتییە ئامادەن ئیعلانى جیهاد بكەن؟
هەموو ئەوانە بخەینە لاوە: ئایا كێ ئەو یاسایەى داناوە؟ لەبیریان چوو كە یەكەم جار پۆل برێمەرى حاكمى مەدەنیى ئەمەریكا لە عێراق (2003-2004)، واتە حاكمێكى بێباوەڕ، هەروەها داگیركەر ئەو یاسایەى داناوە، كە لە ئەدەبیاتى كلاسیكیى ئیسلامیدا بە ئیمامەكانى كوفر (ائمە الكفر) ناو دەبرا، كەچى حزبە ئیسلامییەكان لەباتى ئەوەى بۆ شۆرینەوەى ئابڕوویان ئەو یاسایە بگۆڕن، وەك بیلبیلەى چاویان دەیپارێزن.
مەحمود مەشهەدانیى (سەلەفى) چۆن هەست بە سەركۆنەى ویژدانى ئاینیى خۆى ناكات، لە بارێكدا بەپێى راپۆرتێكى ئەم دواییەى لێژنەى باڵاى كەمكردنەوەى هەژارى لە عێراق، كە بەهاوكاریى بانكى نێودەوڵەتى ئەنجامى داوە، زیاتر لە 6 ملیۆن كەس لە عێراق لە ژێر هێڵى هەژاریدان، كە دەكاتە نێزیكەى 23%ى دانیشتوانى عێراق، كەچى ئەو، لە سایەى یاسایەكى وەزعیى نالەباردا، مانگانە بەبێ كار و بەرهەم، 40 هەزار دۆلار مووچەى خانەنشینى لە خەزینەى بەیتولمال وەردەگرێ، كە بەپێى هەندێ سەرچاوەى هەواڵ بێ، ئەو مووچەیە لە مووچەى سەرۆكى ویلایەتە یەكگرتووەكانى ئەمریكا زیاترە، كە دەڵێن مووچەى ساڵانەى تەنیا 400 هەزار دۆلارە. مەشهەدانى خانەنشینە و ئۆبامایش سەرۆكى وڵاتێكى نێزیكەى 200 ملیۆن كەسییە.
یان نوورى مالیكی سەرۆكى حزبى دەعوەى ئیسلامى-شیعى، خالد عەتییەى سەركردەى ئەنجوومەنى باڵاى ئیسلامى-شیعى، تاریق هاشمیى جێگرى سەركۆمار و سەرۆكى پێشووى حزبى ئیسلامى-سوننى، ئەیاد سامەڕائی سەركردەى حزبى ئیسلامیى سوننى و باقى سەركردە ئیسلامییە سونى و شیعى و كوردییەكان، چۆن دەتوانن باس لە بەهاكانى زوهد و دادپەوەریى ئیسلامى، یان باس لە دژایەتیكردنى یاساى وەزعى بكەن، لەكاتێكدا ئەوان لە سایەى یاسایەكى وەزعی-نادادپەروەردا، كە ئەمەریكییەك بە دیارى هێناویەتى، گڵۆڵەى سامانى گەلێكى ئاتاج و هەژار مانگانە بۆ نێو حسێبە بانكییەكانیان خلۆر دەكەنەوە.
باوەڕم وایە ئەگەر سبەى رۆژ لیست یان حزبێكى نائیسلامیى گەورە هەڵمەتێكى لە دژى ئەو ئیمتیازاتە خەیاڵیانە دەست پێ كرد و ئیحراجییەكى لەو رووەوە دروست كرد، زۆر لەو حزب و كەسایەتییە ئیسلامییانە بادەدەنەوە و تەئسیلى ئیسلامى بۆ ئەو كەمكردنەوەیە دەكەن، بەڵام ئەى بۆچی ئەوان لە تەرحكردنى ئەو پرۆژە چاكسازییەدا نابنە دەستپێشخەر؟.
ئەوان لە بوارى چاكسازی (اصلاح)دا، كە كردوویانەتە دروشمیش بۆ خۆیان، زۆر جار، گەر نەڵێم هەمیشە، شوێنكەوتەن نەك دەستپێشخەر و شوێن ئاوازى دەوروبەرەكەیان دەكەون.
لە هەرێمى كوردستان ئیسلامییەكان و زانایانى ئاینى باسیان لە كەموكورتییەكانى یاساى بارى كەسێتى و كوشتن بۆ ئابڕوشۆرى نەكرد، تا هەندێ لە ئافرەتانى چەپ بابەتەكەیان جووڵاند، ئەنجا ئەوانیش هاتنە سەر خەت و باسیان لەوە دەكرد كە ئەو یاسایانە لەگەڵ ئیسلامدا ناگونجێن. كەچى لێیشیان بێدەنگ بوون.
لە خولى پێشووى پەرلەمان پەرلەمانتارانى یەكگرتوو و كۆمەڵ لە بەرامبەر كڕینى ئۆتۆمبێل و شوقە و 52 ملیۆن دینارى بەخششى خانەنشینى و خانەنشینكردنى مەدەلحەیات بە ملیۆنان دینار ورتەى ناڕەزاییان لێوە نەهات، كە دەبوو ئەوان هەم وەك هێزێكى مەبدەئی و هەمیش وەك بەدیلى ئۆپۆزسیۆن، ئەو كارەیان بكردایە، بەڵام نەیانكرد، تا لەم خولەدا پەرلەمانتارانى گۆڕان كڕینى ئۆتۆمبێلى 4 دەفتەر دۆلاریان كردە كێشە، جا ئەوانیش هاتنە سەر خەت و باس لەوە دەكەن "پێویستە زیادە خەرج لە كڕینى ئۆتۆمبێلدا نەكرێ " و "ئۆتۆمبێلەكان موڵكى پەرلەمان بن و دواى تەواوبوونى خولى سێیەم تەسلیم بكرێنەوە".
