عومەر عەلى غەفور
(نیتشە) دەپرسىَ بۆچى ئێمە هەمیشە بە شوێن شتێكدا دەگەڕێین بە ناوى (حەقیقەت)؟ ئەم بیرۆكەى گەڕان بەدواى حەقیقەتەدا لە كوێوە سەرچاوەى گرتوە؟ ئەى بۆچى بە دووى ناحەقیقەتدا ناگەڕێین؟ دەكرىَ بڵیین بەشىَ لە وەلاَمى ئەو پرسیارەى نیتشە لەوەدا بىَ كە (حەقیقەت) بە تەواوى روون نیەو گومان و تەمومژێكى لەسەرە، لەبەرئەوەیە هەوڵەكان لە گۆشەنیگا جیاوازەكانەوە خراونەتە گەڕ بۆ دۆزینەوەى پارچە شكاوەكانى ئاوێنەكە تا وێنەكەى بە تەواوى تێدا بدرەوشێتەوە.
ئێمە ئەم پرسیارە بۆ نێو بابەتەكەى خۆمان دەگوێزینەوەو دەپرسین : بۆچى ئێمە(مەبەست مرۆڤە بە گشتى) خۆمان هێندە ماندو دەكەین تا بیسەلمێنین كە ئافرەت و پیاو یەكسانن، یان یەكسان نین؟ مادام هەردووك مرۆڤن ئیدى ناكۆكى لەسەر بەهاو تایبەتمەندى و ماف و ئەركى ئینسانییان چ پاساوێكى هەیە؟ ئەم ململانێیە لەكاتێكدایە كە زۆرێك لە لایەنگرانى هەردوو قوتابخانەكە(ئەوانەى باوەڕیان بە یەكسانى هەیە و ئەوانەى باوەڕیان بە جیاوازى هەیە) بە متمانەوە پىَ لەسەر ئەوە دادەگرن كە بۆچونەكەى ئەوان حەقیقەتەو گومانى تێدا نیە، لەگەڵ ئەوەشدا هەر لایەك لە گوشینى مێشكى و داهێنانى بەڵگەى نوىَ لەسەر راستیى بۆچونەكەى بەردەوامە.
دەڵێن لە مەجلیسێكدا باسى زانایى ئیمامى ئەبوحامیدى غەزالى هاتەناو ،یەكىَ لە ئامادەبوان وتى: "ئیمامى غەزالى ئەوەندە زیرەكە 80 بەڵگەى لەسەر بوونى خوا هێناوەوتەوە". یەكێكىدى لە ئامادەبوان لەسەر ئەو قسەیە هەڵدەداتىَ و دەڵىَ: (دیارە 80 گومانى لە هەبوونى خودا هەبووە لەبەرئەوە 80 بەڵگەى بۆ سەلماندنى هێناوەتەوە!).لەراستیدا ریزكردنى بەڵگەكان لەسەر یەكسانى، یان نایەكسانیى ئافرەت و پیاو بەڵگەى ئەوەیە كە گومان و نارۆشنیەك لە بابەتەكەدا هەیە كە بۆ رەواندنەوەى پێویست بە بەڵگەهێنانەوە دەكات.
هەر لایەكیش بەڵگەى خۆى هەیە.ئەگەرچى جیاوازى بیرو را لەسەر یەكسانیى بەها و تایبەتمەندى ئینسانیى نەك تەنها لەسەر هەردوو رەگەز، بەڵكو هەندىَ جار لەسەر جیاوازى رەنگى پێست و زمان و چینى كۆمەلاَیەتى و شارستانیەتیش سەرى هەڵداوە و هەندىَ لەو نەتەوەو رەگەزانە خۆیان بە رەگەزێكى بالاَتر لەوانىدى لەقەڵەمداوە، لەوانە لە مێژووى كۆن و ناوەنددا دەتوانین، وەك د.حسین موئنیس دەڵىَ، ئاماژە بۆ یۆنانیەكان، رۆمانەكان، چینیەكان، هندیەكان بكەین(1).
جولەكە خۆیان بە گەلى هەڵبژێردراوى خوا دادەنێن، ئەڵمانەكان لە نیوەی یەكەمى سەدەى بیستدا دروشمى (ئەڵمانیا لەسەروى هەموانەوەیە) و بەریتانیەكان دروشمى (بەریتانیا لەسەرو هەموانەوەیە)یان بەرزكردبۆوە.بەلاَم ئەو جیاوازییەى كە لەسەر بەهاى دوو رەگەزەكە لەئارادایە تایبەتمەندیەكى هەیە كە لەوانىدیكەدا نیە، ئەویش ئەوەیە كە دەمەتەقىَ لەسەر یەكسانى دوو رەگەزەكەجگە لە رەهەندە ئاسۆییەكە(لەسەر ئاستى جیهان)، لەسەر ئاستە ستونیەكەیش (لەناوخۆى هەر چین، نەتەوە، شارستانێتى..هتد یەك) وجود و درێژەى هەیە.
لەنێو هەموو ئەو كۆمەڵگایانەدا هەمان زەمینەى سەرهەڵدانى جیاوازى لەسەر بیرۆكەى یەكسانیى رەگەزى لەئارادایە. لەلایەك ئەوانەى پێیانوایە ئەو جیاوازییەى لە نێوان پلەو پایەو دەورو مافى پیاو و ئافرەت لە كۆمەڵگە هاوچەرخەكان و لە كۆمەڵگە مبێژوییەكانیشدا بەدى دەكرىَ تەنها بە تەفسیرى پیلانگێڕى و تۆمەتباركردنى پیاوان و بەستنەوەى هۆكارەكە بە كارتێكەرە بابەتى و دەرەكیەكانەوە لێكنادرێتەوە، بەڵكو هۆكارە سەرەكیەكەو بناغەى جیاوازیەكە بە پلەى یەكەم زاتى و پەیوەستە بە سروشتى پێكهاتەى بایۆلۆژى ئافرەت،هەر ئەوە واى كردوە كە رەگەزى ئافرەت پلە دوو بىَ چونكە "دابەشكردنى كار لە نێوان ئافرەت و پیاودا لە هەوەڵ رۆژەكانى مێژووى تیرەى بەشەرەوە، كتومت وەكو ئەم دابەشكردنە باوەى ئەمڕۆكە بووە، كارى پیاو لە دەرێى ماڵەو كارى ئافرەت لە نێو ماڵ و خێزاندایە"(2).
ڤایرستۆن لە كتێبى (دیالێكتیكى سێكس)دا پێى وایە "ئافرەت بە حوكمى لاوازى بەدەنى خۆى هەمیشە پشتى بە پیاو بەستوە، جا ئەو پیاوە چ برا یان مێرد یان باب بووبىَ" (3).
هەرچى هۆكارە بابەتیەكان و فشارەكانى پیاوە-بەپێى ئەم بۆچوونە- زیاتر هۆكارى دووەمى و بەرەنجامێكى راستەوخۆى سروشتى پێكهاتە بەدەنیەكەى ئافرەتە. لە خۆوە نیە جڵەوى هێزو دەسەلاَت لەنێو خێزان و لە بازاڕ و دام و دەزگا كۆمەلاَیەتیەكان و لە نێو دام و دەگاكانى دەوڵەت و لە رێكخراوە نێودەوڵەتیەكاندا بە پلەى یەكەم بەدەست پیاوانەوەیە و ئافرەتان دەورێكى سانەوییان هەیە و حاڵەتەكانى بالاَدەستیى ئافرەت لە سنورى دەگمەن و نمونەى سنوردار دەرنەچوە، بەتایبەت لەو كۆمەڵگایانەدا كە بیرۆكەى یەكسانیى رەگەزى و ئازادى و مافى ئافرەت لە فێربوون و بەشداریكردنى ژیانى سیاسى و ئابورى و زانستى و ...هتد لە سەرەتاكاندایە.
لە كوەیت سالَى 2006 بۆ یەكەمجار رىَ بە ئافرەت درا دەنگ بدات و خۆى بپاڵێوىَ.
لە سعودیە لێخوڕینى ئۆتۆمبێلییشى لىَ قەدەغەیە.
ئەگەرچى لە كۆمەڵگە پێشكەوتوەكاندا تا رادەیەكى بەرچاو ئەو تەوقە شكێنراوەو هەنگاوى عەمەلى بەرەو یەكسانكردنى هەردوو رەگەز لە بەهاو ماف و ئەركدا هاوێژراوە، ئافرەت تا رادەیەكى بەرچاو جێى خۆى لە ناوەندە كاریگەرەكانى كۆمەڵگەدا كردۆتەوە، بەلام حاڵەتەكەى ئەوێش لە دوو روەوە قسە هەڵدەگرىَ: یەكەم: لەو رووەوە كە پێشكەوتنەكەى ئافرەت و هەنگاونانى بەرەو یەكسانى لەگەڵ پیاو بەرەنجامێكى راستەوخۆى جموجوڵى تایبەتى ئافرەت و بەپشت بەستن بە سروشت و توانا زاتیەكانى خۆى نەبووە ، بەڵكو زیاتر بەرەنجامى باردودۆخێكى كۆمەلاَیەتى و ئابورى تایبەت و گەشەكردنى فەلسەفەیەكى ئینسانى بووە لە كۆمەڵگەدا كە بەو پێیە پیاوان بە ئەركى ئەخلاقى و ئینسانى خۆیانیان زانیوە كە كۆسپەكانى بەردەم ئەو رەگەزە پاشكەوتوە تەختكەن و رێگە بۆ هاتنەپێشەوەى بۆ نێو كۆڕى چالاكى ژیان خۆش بكەن.
واتە ئەوە تواناكانى ئافرەت نەبوون كە لەپڕ تەقیونەتەوەو ئەو گۆڕانكارییەیان لەسەدەى 19 و بیستدا بەسەر كۆمەڵگە پێشكەوتوەكانى دنیادا سەپاند، بەڵكو زیاتر سوود وەرگرتنى ئافرەتان بوو لەو بوارەى كە پیاوان بڕیارایاندا بە ئافرەتى بدەن. ئاخر ئەگەر بەم شێوەیە نەبىَ دەبوو ئەو هەنگاوە بەرەو یەكسانى لەسەرەتاكانى ژیان لەسەر زەوى دەستى پێبكردایە. ئەوە كە حاڵەتەكە لەو كۆمەڵگایانەى كە بوار بە ئافرەت نادرىَ بێتە مەیدان ئافرەت نەك نایەتە مەیدان بەڵكو زۆر لە مەوقیعى خۆیشى رازییەو بوونى ئەو گەورەو بچوكییە بە حاڵەتێكى ئاسایى وسروشتى دەزانىَ، بەڵگەى ئەوەیە كە بە بىَ حەپولك و دەستگرتنى پیاوان زەحمەت بوو ئافرەت بێتە پێش.
كاتىَ حكومەت بڕیار دەدات لەماوەى سكپڕى و مناڵبوندا موچە بداتە دایكان و بەمە هەلى كاركردن و تواناى ئابورییان پەرەپێدەدات، ئەمە بڕیارێكى دەرەكییە.
كاتىَ برێمەر فشار دەخاتەسەر حكومەتى عێراقى تا لەسەدا 25ى پۆستەكانى حكومەت بۆ ئافرەت تەرخان بكات و سەرنجام ئافرەت دێتە مەیدان، ئەمە دەرخەرى ئەوەیە كە بەبىَ بڕیارێكى سەرەوە ئافرەت لە توانایدا نەبوە خۆى فەرز بكات دەنا بۆچى كەس بیر لەوە ناكاتەوە فشار بەكاربێنىَ لە پێناو تەرخانكردنى ریژەیەك لە پۆستەكان بۆ پیاو؟ لە حاڵەتى یەكەمدا ئافرەت پێویستى بە یاریدەرەدەریكى دەرەكییە، هەرچى حاڵەتى دووەمە پیاوان بە تواناى خۆیان جێى خۆیان كردۆتەوە. تا ئافرەتیش نەتوانىَ بە پشت بەستن بە توانا زاتیەكانى خۆى بوون و قورسایى خۆى فەرز بكات ئەو دەسكەوتانەیش بەو شێوەیە و بۆ میكیاژ دەستەبەر دەكرێن كاتى و دوابڕاو دەبن، چونكە هەر كات فشارەكە نەما حەڵەتەكە وەك سپرینگ دەگەڕێتەوە دۆخى جارانى..
نابینى لە حكومەتى هەرێم رێژەكە چەند دابەزى بىَ ئەوەى ئافرەتان بتوانن رىَ لەوە بگرن. خۆ ئەگەر جموجوڵێكیشیان كردو شتێكیان بە شتێك كرد دیسان ئەویش بەرەنجامى بڕێكى زۆر نازگرتن و دڵڕاگرتن و خۆمیكیاژدانە بۆ جیهانى دەرەوە .دووەمیان لەو رووەوەیە كە لە لایەك هێشتا لەوێش ئافرەت بە شێوەیەكى سنوردار بەشدارى ئیدارەكردنى ژیانى گشتى دەكات و نەیتوانیوە ئەو یەكسانییە یاسایى و رۆحیەى بەدەستى هێناوە لە واقیعدا بەرجەستەى بكات.
لە بەرپەرچدانەوەى ئەم قسەیەدا زۆر جار دەوترىَ ئەوە نیە لە بەنگلادیش، لە فنلەندا، لە ئەڵمانیا، لە فلپین ئافرەت پۆستى سیاسى یەكەمى وەرگرتوە، ئەوە نیە ئەوەندە وەزیرو ئەندام پەرلەمانى ئافرەت لە كوىَ و كوىَ هەیە.
ئەم بۆچوونە ئەگەرچى بە رواڵەت بەڵگەى ئیسپاتە، بەلاَم لە هەمان كاتدا بەڵگەى نەفیشى لێدەخوێنرێتەوە، چونكە كەس نایەت بە ژماردن بیژمێرىَ كە چەند سەرۆكى پیاو لە جیهاندا هەیە، یان چەند سەركردەى سەربازى و چەند سەرۆك وەزیران و سەرۆكى حزب و پەرلەمانتار و وەزیرو زاناى پیاو لە كوىَو كوىَ هەیە، چونكە ئەوە بووەتە حاڵەتێكى سروشتیى ئەوتۆ كە سەرنج راناكێشىَ و پێویست بە جەرد ناكات، بەلاَم كاتىَ دێیت و بە پەنجە ژمارەى ئافرەتە هەڵكەوتوو و پایەدارەكانى دنیا، لە نێو دەریایەك پیاوى هاوشێوەیدا، دەژمێریت، بەمە لە برى پشت ئەستوركردنى بیرۆكەى یەكسانى، زەربەیەكى لێدەدەیت، چونكە بە زمانى ژمارە دەیسەلمێنیت كە ئافرەت نەیتوانیوە یەكسان بىَ.لەلایەكىدیكەوە، لە لایەنە رۆحیەكەشەوە هێشتا ئافرەت لە ولاَتانى پێشكەوتوش نەیتوانیوە بە تەواوى لە سێبەرى پیاو قوتار بێت و پاشكۆ نەبىَ. ئەوەتە لە ئەوروپا و ئەمریكا نەسەبى ئافرەت لە برى باوكى خۆى دەدرێتە پاڵ باوكى مێردەكەى، لە نمونەى:نانسى رێگن، لورا بۆش، هیلارى كلنتۆن، دانیال میتران.خانمە یەكەمەكانى میسریش لاسایى ئەوروپیەكانیان كردۆتەوە: جیهان سادات، سوزان موبارەك، لە باشورى ئەفرقیایش ویلى ماندێلا هەبوو.
ئەمە جگە لەوەى هێشتا نەسەبى منداڵ دەدرێتە پاڵ باوكى نەك دایكى و ناوى دایكى بزرە(4).
ئەمە جگە لەو سوكایەتیانەى بە شێوەى جۆراوجۆر بە ئافرەتان دەكرىَ. راپۆرتەكان لەمەڕ دەستدرێژیكردنە سەر ئافرەتان و بەكارهێنانیان لە یانەكانى لەشفرۆشیدا بەڵگەى ئەم قسەیەیە.ئەم گروپە پێى وایە لەوەتەى ژیان لەسەر زەوى دروست بووە هەر پیاو یەكەم و بالاَدەست و سەروەر بووە(5) .
وا تا ئەمڕۆیش گۆرَانكارییەكى ئەوتۆ پەیدا نەبووە كە بە ئینقیلابێك دابنرىَ لەو بوارەدا و ئاراستەیەكى نوىَ بۆ ژیان دابڕێژێتەوە كە تێیدا ئەسڵ بالاَدەستیى ، یان لانى كەم هاوكوفیى ئافرەت بىَ لە حزورو كاریگەرى لە گشت بوارە زیندوەكانى ژیاندا.
ئەم بێتواناییەى ئافرەت لە هێنانەكایەى ئەم شۆڕشە سەرانسەریە سەلمێنەرى ئەوەیە كە ئەو حاڵەتە مێژووییە ریشەیەكى لە سروشتى شتەكاندا هەیە. ئەگەر پێویستى بە چاوپێداگێڕانەوەو رەخنەلێگرتن و چاكسازى تێداكردن و ریشەكێشكردنى حاڵەتەكانى ئیستیغلالكردن لەو سیستمەدا هەبىَ، كە ئەوەى كراوە تا ئێستا هێشتا هەر لەم سنورەدایە، بەلاَم هەوڵدان بۆ ریشەكێشكردنى و مامەڵەكردنى رادیكالیانە لەگەڵى، وێڕاى ئەوەى هەوڵێكى لەو چەشنە سەركەوتنى زەحمەت دێتە بەر زەین، لە هەمان كاتدا هەنگاوێكى مەترسیداریشە.
مەرجیش نیە ئەم گروپە لە روانگەیەكى رەگەزپەرستى و پیاوسالاریانەوە ئەم بۆچونانەیان هەبىَ وەك كە ئیڤلین ریید ئەو زانا بایۆلۆژى و ئەنترۆپۆلۆژیانە بە كۆیلەو ئەڵقەلەگوىَى ئایدیۆلۆژیاى بۆرژوازى دادەنىَ كە پێیان وایە مادامەكىَ ئافرەت منداڵدانى هەیە بۆیە هەرگیز ناتوانىَ خۆى لە كۆنترۆڵى راستەوخۆى بەدەنى رزگار بكات(6).
بەڵكو دەكرىَ ئەمیش پتر خۆى وەك یەكێك لە گۆشەنیگا مەعریفیەكان بۆ تێگەیشتن لە سروشتى مرۆڤ و بەها كۆمەلاَیەتیەكان بخاتەروو، كە پێى وایە ئەگەر ئێمە دەمانەوىَ سروشت بناسین و لەرێى ناسینى یاساكانیەوە شێوازى ژیان و جۆرى پەیوەندییە كۆمەلاَیەتیەكان و ئەرك ومافەكانى هەر رەگەزێك دیارى بكەین تا دروستترین شێوەى ژیان بژین، ئەوە دەبىَ بەم شێوە لە سروشتى مرۆڤ بگەین و بەم شێوەیە لە جیاوازیەكان بگەین و بەم شێوەیە خشتەى ئەرك و مافەكان دیارى بكەین، چونكە پێچەوانەكەى دژایەتیكردنى یاساكانى سروشتە و سەرەنجام بە گران باجەكەى دەدەین.
نەزانینیشمان یان دان نەنانیشمان بەم یاسایانەدا قەت شەفاعەتى ئەوەمان بۆ ناكات كە سروشت تۆڵەمان لێبكاتەوە،چونكە یاساكانى سروشت كۆنكریتى و بىَ رەحمن و سازش لەگەڵ كەس ناكەن.
كاتىَ بابایەك، لە بێئاگایى بە یاساى كێشكردنى زەوى، یان ملەجەڕىَ كردنى لە حەقیقەتى ئەو یاسایە، لە باڵەخانەیەك خۆى فڕى دەدات بێگومان ئەو یاسایە پشتى دەشكێنىَ و قەت نەزانیەكەى نابێتە شەفاعەتكار بۆى تا بۆ جارێكیش بىَ لێى ببورىَ و دەرفەتێكىدیكەى بداتىَ.
لە بەرامبەرەوە گروپێكىدى، گروپى یەكسانیخوازى، وێڕاى نكولیكردنى سەرسەختانەى لە بوونى هەر جیاوازییەكى جەوهەریى ئەوتۆ لە نێوان سروشتى هەردوو رەگەز كە بكرىَ بكرێتە رێگر یان پاساو بۆ پەراوێزخستنى ئافرەت لە كۆمەڵگەدا، یان مەحرومكردنى لە بەشداریكردن لە هەندىَ بوارى زیندوى حەیاتى، بە پێچەوانەى گروپى پێشوو كە تەركیزى لەسەر نیوە خاڵیەكەى پەرداخەكە دەكرد و دەیوت پەرداخەكە نیوەى خاڵییەو قسەكەیشى مەنتیقى بوو، ئەمیان تەركیز لەسەر نیوە پڕەكەى پەرداخەكە دەكات و دەڵێت نیوەى پەرداخەكەپڕەو، قسەكەى ئەمیش لە رووى مەنتیقیەوە راستە.
ئەمان روویەكى دیكەى وێنەكە دەخەنە بەر تیشك و پێیان وایە مادام ئافرەت و پیاو وەك یەك مرۆڤن كەواتە وەك یەكیش دەتوانن بە ئەركە مرۆڤایەتیەكان هەستن و لە هەمان كاتیشدا دەبىَ لە مافە مرۆڤایەتیەكاندا یەكسان بن و هەر جیاوازیەك لەو بوارەدا، جگە لەوەى بىَ پاساو و لە هەمان كاتدا ستەم و دژایەتیكردنى سروشتیشە. چونكە سروشت شتەكانى بە هاوسەنگى دروستكردوە، بەشێوەیەك یەكسانى بێتەدى .
قەت رەوا نیە ئەفسانەى جیاوازى پێكهاتەى بایۆلۆجى نێر و مىَ بكرێتە بیانوو بۆ درێژەدان بەو نایەكسانییەى لە نێوان ئافرەت و پیاودا هەیە، نایەكسانیەك كە بەرەنجامى بارودۆخێكى كۆمەلاَیەتى و ئابورى تایبەتە كە تێیدا پیاوان لە قولاَییەكى دوورى مێژووییدا جڵەوەى هێزو دەسەلاَتیان گرتۆتە دەست و تا ئەمڕۆ درێژە بەو بالاَدەستییە ناڕەوایە دەدەن. دەنا ئافرەت هەر كاتىَ بوارى لەبەردەم كراوە بوبىَ توانیوێتى وەك پیاو چالاكانە لە كایە جیاوازەكانى ژیانى كۆمەلاَیەتى و ئابورى و سیاسى و زانستى و هتدا بەشدارى بكات و خۆى بسەلمێنىَ.
دەركەوتنى ژمارەیەكى بەرچاو لە ئافرەتانى هەڵكەوتوو لە بوارە جیاجاكانى چالاكییە مرۆڤایەتیەكاندا لەو ماوە زەمەنییە كەمەى كە بوار لەبەردەم كارو چالاكى ئافرەتدا تا رادەیەك والاَ بووە سەلمێنەرى ئەوەیە كە ئەگەر كۆسپە بابەتىو دەرەكیەكان لەبەردەم وئافرەت هەڵگیرێن، ئەوە شتێك نامێنىَ بە ناوى بێتوانایى سروشتى ئافرەت و لە ماوەیەكى زەمەنى نزیك یان دووردا دەتوانىَ بە یەكجارى كۆتایى بەو ستەمە مێژووییە سەراپاگیرەو بەو ئەفسانانە بێنىَ كە هەزاران ساڵە كار لەسەر پەراوێزكردنى ئافرەت دەكەن و زانست و ئاین و ئەفسانەو مێژوو بۆ قووڵكردنەوەى ئەو حاڵەتى ستەم و ناهاوسەنگییە تەوزیف دەكەن. ئەم گروپەش لە بیرى نەچووە كە ئاوڕێك لە مێژووى دێرینیش بداتەوە تا سەرەداوێك بۆ سەلماندنى ئەو یەكسانییە یاخود بۆ بەرپەرچدانەوەى ئیددیعاكانى گروپى بەرامبەر سەبارەت بە مێژوویى بوونى بالاَدەستى پیاو دەست بخات.
سەرەنجام بە سوود وەرگرتن لە لێكۆڵینەوە ئەنسرۆپۆلۆجیەكانى هەندىَ لە زانایانى ئەو بوارە، لەوانە زناى سویسرى(یۆهان یاكوب باخۆفین) لە كتێبى (دایكسالارى) لە ساڵى 1861، نووسەرى ئەمریكى (لویس هنرى مۆرگن) لە كتێبى (كۆمەلگەى پێشین) لە ساڵى 1877، زاناى سوسیۆلۆژى ماك لینان لەسەر هەندىَ لە كۆمەڵگە دێرینەكانى پێش مێژوو و هەندىَ كۆمەڵگەى سەرتایى سەردەمى نوىَ (7)، پىَ لەسەر ئەوە دادەگرىَ كە ئەوەى دەوترىَ بە درێژایى مێژوو هەر پیاو بالاَدەست بووە راست نیە و راستیەكەى ئەوەی كە لە مێژووى دێریندا و لە پێش سەرهەڵدانى قۆناغى كۆیلایەتى، كە بۆ یەكەم جار سیستمى باوكسالارى سەرى هەڵداو ئافرەت تووشى نسكۆیەكى مێژوویى بوو، سیستمى دایكسالارى باوبووە و ئافرەت بالاَدەست بووە نەك پیاو.
ئەم تیۆرەیش ئەگەر گریمان راست دەرچوو ئەوە ئیدى ئەفسانەى جیاوازى نێرو مىَ و تیۆرى بالاَدەستى ئافرەت دەكەوێتە لەرزەو لەسایەى ئەو بێداربونەوەیەى لەم سەدانەى دوایدا بزاڤى ئافرەتان لە جیهاندا بەخۆوەى دەبینىَ زۆر نابا نەك یەكسانیەكە بە تەواوى دێتە دى، بەڵكو دەشىَ بە پێچەوانەى حاڵى حازر ئافرەتان جڵەوى بالاَدەستى بەدەستەوە بگرن، ئەوە نیە فۆكۆیاما لە كۆتایى سەدەى بیستدا لە وتارێكدا پێشبینى كرد كە سەدەى بیست و یەك سەدەى ئافرەتان دەبىَ.وەك دەبینین جەدەلەكە بىَ ئاكامە.
لایەك دەڵىَ پەرداخەكە نیوەى پڕەو ئەوىدى دەڵىَ نا نیوەى خاڵییە. . تا تۆش ماویت ناتوانیت بە مەنتیق یەكىَ لەمانە لە بۆچونەكەى خۆى پاشگەزبكەیتەوە. دەمەتەقێكان لەم زەمینەەیەدا تا بێكۆتا لە بازنەیەكى داخراودا بێهودە دەخولێنەوە بىَ ئەوەى پێشكەوتنێك بێتە كایە، چونكە لە هاوكێشەى لەو جۆرەدا عەقڵ و مەنتیق رادەوەستن. بۆ ئەوەى لەو كێبركێیەدا بگەینە ئاكامێكى یەكلاكەرەوە دەبىَ پەنا بۆ موستەحیل ببەین، چونكە بە كورتى ناسینى مرۆڤ پرۆسەیەكە هێشتا رەنگە لەسەرەتاكاندا بىَ و پێدەچىَ زوو بىَ كە لە ئاست ئەو تیۆرو دیراستانەى لەمەڕ لێكچوون یاخود جیاوازى نێوان نێرو مىَ و دەورى ئەو جیاوازى و لێكچونانە لە دیاریكردنى تواناى هەر لایەك لە راپەڕاندنى ئەركە جیاوازەكان لە بوارە ئاڵۆزەكانى ژیاندا، خۆ بەدەستەوە بدەین و بۆچوونێكى قەتعى دەبڕین.
ئاخر ئەگەر بە وردى موتابەعەى ئەو نوسراوانە بكەین كە لایەنگرانى ئەو دوو مەدرەسەیە بۆ پشتئەستوركردنى بۆچونەكەیان بلاَویان دەكەینەوە تیۆرو دیراساتى زانستى زۆرو زەبەندە لە هەردوولا دەبینین كە پشتگیرى لە تیۆرەكەیان دەكات.
هەرچى ئەو تیۆرانەن كە ئەنسرۆپۆلۆژیستەكان لەمەڕ بارى كۆمەلاَیەتى كۆمەڵگە سەرەتاییەكان بەرهەمیان هێناوە، كە ئاخۆ باوكسالارى Patriarcat تێیاندا باو بوە یان دایكسالارى matriarcat ئەوانیش لەلایەكەوە لە رووى زانستییەوە گومان و تەمومژێكى زۆریان لەسەرەو هێشتا روون نیە ئاخۆ ئەو كۆمەڵگایانە بەو شیوە هەبوون یان نا، چونكە بۆچونەكان لەو بارەوە جیاوازن، ئەوەتا ئافرەتە نوسەرى بەتوانا(كیت میلت) ئەگەرچى گاڵتەى بە تیۆرى (پێكهاتەى بەدەنى چارەنوسى ئافرەت دیارى دەكات) دىَ بەلاَم "ئەم كەسایەتییە ناسراوەى جیهانى ئافرەتان لە كتێبى(سیاسەتى سێكس)دا دەنوسێت "جیهانى سەرەتاكان و جیهانى شارستانیش هەردوكیان جیهانى پیاوانن"، هەروەها دان بەوەدا دەنىَ كە نازانىَ ئاخۆ كۆمەڵگەى داك سەروەرى لە رۆگارێكدا هەبووە یان نا"(8).
لەلایەكىدیكەوە ئاساییە كە ئەو دیراساتانەیش دوور نەبووبن لە كاریگەرى جیهانبینى و ئایدیۆلۆژیاى نووسەرەكانیان.
ئاخر لەخۆوە نیە ئەنگلز بە راشكاوى بەرزى ئەو دوو بەرهەمەى باخۆفین و مۆرگن هەڵدەسەنگێنىَ چونكە لەگەڵ تێزە فیكریەكەدی یەكیاندەگرتەوە.دەمێنێتەوە ئاخۆ ئەو پێشكەوتنەى لە تواناكانى ئافرەتان لەم چەند سەدەیەى دواییدا و بەشدارى بەرفراوانیان لە كایە زیندوەكانى ژیانى كۆمەڵگەو جیهاندا و سەرهەڵدانى چەندان ئافرەتى هەڵكەوتوو لە بوارى پسپۆرى و كارو چالاكى خۆیاندا، دەكرىَ بە بەڵگە لەسەر نیوە خاڵیەكەى پەرداخەكە حسێب بكرىَ یان لەسەر نیوە پڕەكەى؟ ئاخۆ بەڵگەى ئەوەیە كە ئافرەتان بە بىَ حەپولك و ئاسانكارى و دەستگرتنى پیاوان ناتوانن تەوقەكانى گەردنیان بشكێنن و لەچوارچێوەى دیوارى ماڵەكان بێنەدەرىَ و داهێنان بكەن و ئەگەریش هاتنە دەرەوە هەر ناتوانن لە ماراسۆنى ژیاندا بە پیاواندا بگەنەوە، بەڵگەش ئەو ژمارە كەمەى ئافرەتانى هەڵكەوتوە لە چاو لێشاوى پیاوانى هەڵكەوتوو لە هەمان قۆناغ و فەترەى زەمەنیدا؟ یان بەڵگەى ئەوەیە كە دەرنەكەوتنى ئافرەتانى هەڵكەوتوو لە مێژوودا نیشانەى ئەوەیە كە زەمینەیان لەبەردەم ساز نەبووە، ئەوەتە لەو فەترە مێژووییە سنوردارەدا ئەو ژمارە بەرچاوە لە ئافرەتانى هەڵكەوتوى بەرهەمهێناوەو ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەى كە ئەگەر پێشكەوتنەكە لەسەر ئەم وەتیرەیە یان تیژتر بەردەوام بىَ ئەوا زۆر نابات پاساوە زانستى و فەلسەفیەكانى نایەكسانى لەبەریەك هەەڵدەوەشێن؟لە راستیدا دەكرىَ بەڵگە بىَ لەسەر هەردو بۆچوونەكە.
كەواتە بۆ یەكلاكردنەوى ئەم جەدەلە بێزەنتییە پێویستمان بە ئەنجامدانى مەحاڵە.
بەلاَم پێش لە باسكردن لەو مەحاڵە جێى خۆیەتى بپرسین ئاخۆ هەوڵدان بۆ نەهێشتنى ئەو ناكۆكییە كارێكى پێویستە؟ ئاخۆ بوونى ئەو ململانێیە داینەمیكیەتێك بە هەوڵەكانى بەگەڕخستنەوەو بەشداركردنەوەو یەكسانكردنەوەى ئافرەت نابەخشىَ؟ ئایا یەكلانەبونەوەى مەسەلەكە لە نێوان ئەودوو ئاراستەیە بووەتە كۆسپ لەبەردەم هەنگاونانى ئافرەت بۆ پێشەوە لە رێى سەلماندن و چەسپاندنى مافە سروشتیەكانیدا؟لە راستیدا ئەگەر بڵێین نەبووەتە كۆسپ رەنگە ورد نەبوبین، چونكە تا ئێستاش ئەو تێڕوانینە بووەتە بناغەیەكى فەلسەفى و رۆحى و كۆمەلاَیەتى لاى زۆرێك لە كۆمەڵگە دواكەوتوەكان بۆ رێبڕینەوە لە بەشداریكردنى ئافرەت وەك كائینێكى كاریگەرو زیندو لە كۆمەڵگەدا ئەمیش بە بیانوى ئەوەى جێى ئافرەت و مافى ئافرەت ئەوە نیە كە بەو شێوە رەهایە وەك پیاو بێتە نێو گەرمەى چالاكى و ململانێكانى ژیان.
بەلاَم دەبىَ ئەوەش بڵێین كە ئەو ململانێیە تاقەت و تواناى بزاوت و بەردەوامبون بە بزاڤى ئافرەت لە پێناو بەدەستهێنانى مافە سروشتییە زەوتكراوەكانى بەخشیوە و لە هەمان كاتیشدا لێرە ولەوىَلایەنى بەرامبەریشى ناچارى پاشەكشەو سەلماندنى رێژەیەكى پتر لە مافەكانى كردوە.
ئاخر خۆ ئەو مافانەى لە ولاَتانى پێشكەوتویش بە دەستى هێناون وەك قارچك لە پڕ لە زەوى بۆى هەڵنەتۆقیون بەڵكو بەرهەمى دەیان و سەدان ساڵ ململانىَ بووە لەگەڵ عەقڵیەت و كەلتورێكى كلاسیكى باو كە ئەویش هەڵگرى هەمان بۆچوونى نادادپەروەرانە بووە بەرامبەر بە بەهاو دەورو مافى ئافرەت.
لە هەمان كاتدا درێژبوونەوەى تەمەنى ئەو گروپەو كاریگەرى حاشاهەڵنەگریشى لەسەر ئاستى جیهان جۆرێك لە مانا و چێژى تایبەت بە ژیان دەبەخشىَ، چونكە ژیانى یەك رەنگ مرۆڤ تووشى وشكهەلاَتنى رۆحى دەكات.
سەركەوتنى سیستمى دیموكراتى لە داننانیەتى بە بوونى جیاوازیەكان با هەندىَ لەو توخمانە لاى هەندێكیتریشیان بە دواكەوتو و بێكەڵكیش بزانرێن. بەم پێیە سەبارەت بە ماهیەتى ئافرەتانیان دوو جۆر كۆمەڵگەمان بۆ دروست دەبىَ كە رەنگدانەوەى دوو جۆر شارستانیەتن. ئەگەرچى ئەوەیان كە پىَ لە سەر یەكسانى بىَ قەیدو شەرت دادەگرىَ بێشك بە گشتى پێشكەوتوترو ئینسانیترە بەلاَم نمونەكەىدیش دیسان هەڵگرى كۆمەلىَ تایبەتمەندى ئیجابى دەبىَ كە دەكرىَ جێى سەرنجى ئافرەتانى ئازاد و یەكسانى كۆمەڵگەكانىدیش بىَ. ئاخر لەم ژیانەدا هیچ شتێك رەها نیە.
زەوق و حەز و پێداویستیەكانىمرۆڤیش جۆراوجۆرو ئاڵۆز و لە ژمارە نەهاتوون.
زۆر جار رەنگە ئەو بەهایەى لاى زۆرینەى خەڵك لە سەردەمێكدا هیچ جێى بایەخ نیە و بە ماكى دواكەوتن لە قەڵەم دەدرىَ لاى بەشێكى زیندوى كۆمەڵگەكە یان لاى زۆرینەى كۆمەڵگەكە لە قۆناغێكىدیدا، یان لاى بەشێك لە كۆمەڵگەیەكىدى بە نمونەیەكى زێڕین و ئینسانى بزانرىَ.
بۆ نمونە لاى كۆمەڵگە خۆرئاواییەكان ئازادى تەواو بە تاك دراوە لە هەڵبژاردنى شێواز و فەلسەفەى ژیانى خۆى و بەو پێیە خێزان وەك دامەزراوەیەكى وابەستە كە كۆمەڵێك ئیلتیزاماتى ئەخلاقى و یاسایى لە سەر پیاو و ئافرەت پێویست دەكات بەرەو پوكانەوە چووە.
ئەمە لاى زۆرێك لە گەنجانى كوڕو كچى ئێمە، دوور لە وابەستەبوون بە رێنماییەكانى ئاینى ئەم كۆمەڵگەیە، خەونێكە. لاى ئەوان رەنگە خۆبەستنەوەى پیاوێك و ئافرەتێك بۆ سالاَنێكى دورو درێژو قبوڵكردنى زۆرێك لە كەموكوڕیەكانى یەكدى لە پێناو هەڵنەوەشانەوەى ئەو خێزانەو پەرتەوازەنەبونى ئەندامەكانى كارێكى بێمانا بىَ.
بەلاَم لە هەمان كاتدا رەنگە زۆرێك لە ئافرەتان و كوڕانى ئەوێش، بە تایبەتى ئافرەتانیان كە لەگەڵ تێپەڕینى تافى گەنجێتیان بازاڕو رەواجیان روو لە كزى دەكات و دەوروبەریان چۆڵ دەبىَ و كەسێك نابىَ لە دەوریان بىَ، هاودەم و هاوخەمیان بىَ، كاتىَ لەو مەلەزاتە تێردەبن و هەستى باوكایەتى و دایكایەتى و براو خوشكێتى و خزمایەتییان تێدا دەبزوىَ سەرى رەزامەندى بۆ پلەو پایەو مافى ئافرەت لەو كۆمەڵگەیەدا بلەقێنن. خۆكوشتنى لاوانى هەردوو رەگەز بە رێژەیەكى بەرچاو بىَ پەیوەندى نیە بەو كەلێنە رۆحیەوە كە خێزان بۆ ئەندامانى دروست دەكات.
خێزانیش وەك دەزانین یەكىَ لە دامەزراوە سەرەكیەكانى قەیدكردنى ئافرەتە.بە هەرحاڵ تا ئەكاتەى كۆمەڵىَ مرۆڤ هەبن، چ پیاو چ ئافرەت، كە باوەڕیان وابىَ ئەو یەكسانییە رەهایە دروست و دادگەرانەو گونجاو نیەو بوونى جۆرێك لە جیاوازى و نایەكسانى لە دابەشكردنى ئەرك و مافە كۆمەلاَیەتیەكاندا پتر لەگەڵ دادگەرى و مرۆڤایەتیدا دەگونجىَ و بوونى خۆیان لە نێو ئەو فەزا رۆحى و كۆمەلاَیەتیەدا ببیننەوە، ئەو رەوتە هەروا بەردەوام دەبىَ و درێژە بە ململانىَ لە پێناو بردنەوەدا دەدات. لە راستیدا كەمیش نین ئەوانەى لە كۆمەلگەو شارستانێتییە جۆراوجۆرەكاندا بەو شێوە بیردەكەنەوە.
وتمان پێویست بە ئەنجامدانى مەحاڵ هەیە بۆ بەلایەكدا خستنى ئەو ناكۆكییە، ئەویش بە گەڕانەوە بۆ ئەو خاڵە مێژوییەى تێیدا كەلتورە مرۆڤایەتییە جیاوازەكان كە داب و نەریتەكان لەسەر نەوەكان فەرز دەكەن هێشتا سەریان هەڵنەداوە.
لەو ساتە مێژووییەدا كە سەرەتاكانى دابەشكردنى كۆمەلاَیەتى كار لەنێوان نێر و مێى مرۆڤایەتیدا دەستى پێكرد، تا بزانین ئاخۆ هۆكارەكانى ئەو جیاوازییەى لە دابەشكردنى ئەرك و مافەكاندا سەرى هەڵدا و ئەو نایەكسانییە مێژوییەى خولقاند، زاتى و بەرەنجامى جیاوازى سروشتى هەردوو رەگەز بوو كە هەر یەكەیان ئاراستەیەكى وەرگرت و كۆمەڵىَ پێگەى تایبەتى داگیركرد، یان سەرەتا هیچ جیاوازییەك لەسەر بناغەى جیاوازى رەگەز وجودى نەبووە و دواتر هۆكارى بابەتى ئەو جیاوازییەى هێناوەتە كایە،چونكە لەو پنتە مێژوییەدا ئیتر هیچ گومانێك بۆ تەئویلى جۆراوجۆرو ئەنجامگیرى تەجریدى و خوێندنەوە لە گۆشەنیگاى جۆراوجۆرەوە نامێنێتەوە.
بەلاَم چۆن بگەڕێینەوە ئەو پنتە مێژوییە كە رەنگە ملیۆنان ساڵ لەمەوپیش بىَ.
ئیڤلین ریید كە خۆى لایەنگرى بیرۆكەى یەكەمایەتى دایكسالارییە پێى وایە باوكسالارى ملیۆنێك ساڵ پاش پەیدابونى مرۆڤ هاتە ئاراوە (10)بۆ ئەم مەبەستە هەندىَ لە زانایان گەڕانەوە بۆ هەندىَ كۆمەڵگەى سەرەتایى ئەم سەردەمە بەلاَم ئەویش كۆتایى بە گومانەكە نەهێنا، چونكە ئەگەر هەندىَ لەو كۆمەڵگانە وەك خێڵى ڤیدا لە سریلانكا، زۆربەى خێڵەكانى باكورو باشورى ئەمریكا، هەندێك لە دانیشتوانى ئەسكیمۆ، كە تا قۆناغێكى درەنگ دایكسالارییان تێدا باوبوە، بەلاَم چەندین خێڵى رەچەڵەكى ئوسترالى لەسەر بنەماى هەردوو سیستمى باوكسالارى ودایكسالارى رێكخراون لە كاتێكدا هەردوكیان لە هەمان ئاستى پێشكەوتنى ئابورى-كۆمەلاَیەتیدان(11).
زانایانى زمان كاتىَ دەستەپاچەبون لە دۆزینەوەى یەكەمین زمان كە لەسەر زەوى سەرى هەڵداوە لە رێى لێكۆڵینەوە زمانەوانیەكانیانەوە، سەرەنجام بیریان بۆ ئەوە چوو كە كۆمەڵە منداڵێك پاش لەدایكبونیان لە جێیەكى دابڕاو لە كۆمەڵگەدا بە تەنیا پەروەردەیان بكەن و هیچ زمانێكیان فێرنەكەن و چاودێرییان بكەن بزانن كاتىَ یەكەم جار دەست بە قسە كردن دەكەن چ زمانێك بەكاردێنن.
بە كردەوە ئەمەشیان كرد. ئێمەیش هەر دەبىَ كارێكى لەو جۆرە بكەین. بێین كۆمەڵىَ منداڵى كوڕو كچ بە تەنیا لە دورگەیەكى دابڕاودا پەروەردە بكەین و هەندىَ لە كەرەستەكانى كاركردنیان لە بەردەم دابنێین.
بىَ ئەوەى هیچ ئاراستەیەكیان بكەین چاودێرییان بكەین بزانین ئاخۆ لەگەڵ پێگەیشتن و دەستپێكردنى چالاكییە رۆژانەكانیاندا چۆن كارەكان لە نێوخۆیاندا دابەشدەكەن؟. دەكرىَ لەوێوە سەرەداوێكمان دەسكەوىَ كە ئاخۆ ئەو دابەشكردنەى ئەرك و مافەكان لە كۆمەڵگەكانى ئێمەدا زادەى سروشت و تواناى زاتى كەسەكانە یان زادەى كەلتورێكى كۆمەلاَیەتى تایبەتە؟ بەهەرحاڵ ئەگەر ئەوەش بكرىَ و ئەنجامگیریەكى تایبەت كە پشتگیرى ئەم یان ئەو ئاراستە بكات، دیسان ناكۆكیەكە هەروا درێژەى دەبىَ و تانە لە ئەنجامى ئەزمونەكە دەدرىَ.
لەبەرئەوە با واز لەو ململانێیە بهێنین هەر وا بەردەوام بىَ و هەوڵدەین بناغە بۆ رێیەكى سێیەم دابمەزرێنین، رێیەك مەرج نیە رادیكالى و دژ بىَ لەگەڵ هەردوو ئاراستە كلاسیكیەكە، چوون رێگەچارەى رادیكالى بە زەحمەت سەركەوتن لەگەڵ مرۆڤى ئاڵۆز بەدەستدێنىَ. دەكرىَ گەلاَڵەیەكى نوىَ بە سوود وەرگرتن لە لایەنە ئیجابى و سەلبیەكانى ئەوان بەلاَم بە گیانێكى نوىَوە بەرهەم بهێنین.
با سەرەتاى ئەو رێیە بە وەلاخستنى كێشمە كێشە فەلسەفى و زانستیەكانى پەیوەست بەو مەسەلەیە دەست پێبكەین، چونكە وەك بینیمان ئەو مەعمەعەیە نەیتوانیوە خزمەتێك بەو دۆزە بكات. هەروەك وا چاكە خۆ لادەین لە چەمكە جیاوازى وروژێنەرەكانى لە چەشنى یەكسانى رەها یان رێژەیى، یان جیاوازى، چونكە تەبەنى كردنى ئەو چەمكانە دیسان دەمانخاتە بەردەم دەمەتەقێیەكى دیكەى نەزۆكەوە كاتىَ لایەنى بەرامبەر بە رێگەى جۆراوجۆر ئەو دروشمە دەخاتە ژیر رەخنەو دادگایى كردنەوە.
با ئێمە لە نێوان ئاراستە ئاسۆییە دژبەیەكەكاندا ئاراستەیەكى ستونى بەرەو بەرزایى،واتە ئاراستەى بىَ ئاراستە هەڵبژێرین، تا نەكەوینە دژایەتى و ناكۆكى لەگەڵ ئاراستەیەكى تایبەت. با ئێمە لە سەنگەرى بەرگریكردن لە ئافرەت و داكۆكیكردن لەسەر زەرورەتى یەكسانكردنى لەگەڵ پیاو و سەنگەرگرتن لە پیاو بۆ ناچاركردنى بۆ پاشەكشەو دەستهەڵگرتن لە رێژەیەك لە ئیمتیازاتەكانى، بێینە دەرەوەو هەوڵدەین هەردوو رەگەز لە سەنگەرە رەگەزییەكانیان بێنینە دەرەوەو بیانگیڕینەوە بۆ نێو خێوەتى مرۆڤایەتى، ئەو خێوەتەى كە دان بە جیاوازییە رەگەزییە دەستكردەكان و پێوەرە رەگەزییە نامرۆڤانەكاندا نانىَ.باسكردن لە یەكسانى ئەو كاتە دێتە گۆڕىَ كە مرۆڤایەتى دەخرێتە ژێر پرسیار. ئەو كاتەى جیاوازیى رەگەز دەكرێتە بناغەو پاساو بۆ چەوساندنەوەى یەكىَ لە دوو رەگەزە پێكهێنەرەكەى مرۆڤایەتى.
باسكردن لە یەكسانى نێرو مىَ هەوڵێكە بۆ گێڕانەوەى هاوسەنگى، بۆ بەرجەستەكردنى مرۆڤایەتى مرۆڤ وەك خۆى، نێر وەك خۆى و مىَ وەك خۆى. مرۆڤایەتى لە جیاوازیى دوو رەگەزەكەدا بەرجەستە دەبىَ نەك لە لێكچوونیان.
بەرجەستەكردنى مرۆڤایەتى و لەنێوبردنى ئەو لارەسەنگیەى بەهۆى سەرەڕۆیى لایەكیانەوە هاتۆتەدى بەوە نابىَ هەوڵبدەین ئەو جیاوازییە سروشتییە لەنێو ببەین، چونكە ئەو جیاوازییە جیاوازییەكى گەردونییە و تەواوى كائیناتەكانى گەردونى گرتۆتەوە. چێژ و ماناى ژیانیش لەو جیاوازیەدایە نەك لە یەك رەگەزیدا.
ژنە نوسەر و رۆژنامەنوسى بەناوبانگ(ئەلیزا ماكسویل) كە برنادشۆ بە (هەشتەم شتە سەیرى دنیا) ناوى بردوە، دەڵىَ: "هیچ رێگەیەك نیە بۆ رزگاربونى ئافرەت لە ترسەكانى جگە لەوەى باوەڕ بە خۆى بێنىَ وەك ئافرەت، مێینەیى بەخششە، بەخششێكى جوانیشە ئەگەر ئافرەت بزانىَ چۆن بەكارى دێنىَ" (12).
ئاخر ئەگەر پێمان وابىَ نەهێشتنى پیاوسالارى یان ژنسالارى و بەرجەستەكردنى مرۆڤایەتى لە نەهێشتنى یەكىَ لە رەگەزەكاندایە، جا بە نەهێشتنى رەگەزە بە هێزە ستەمكارەكە بىَ، یان رەگەزە لاوازە بێدەسەلاَتەكە، ئەوە دەبىَ لە برى هەوڵە فیكرى و فەلسەفى و سیاسیەكانمان بۆ دەستەبەركردنى زەمینەى یەكسانى و مافەكانى ئافرەت، دەبىَ هەوڵەكانمان ئاراستەى تاقیگە زانستیەكانمان بكەین تا بەڵكو بتوانن دەرمانێك بدۆزەوە كە بە بەكارهێنانى هەموو مرۆڤە نێر و مێكان بۆ نێر یان مىَ یان بۆ مەخلوقێكىدى بگۆڕى كە لە توانایدا بىَ بە تەنها و بە پشت بەستن بە پێكهاتە سروشتیە زاتیەكانى ئەركە زایەندییە جۆراوجۆرەكان، لەناویاندا وەچە خستنەوەش، بەبىَ هەبوونى رەگەزێكىدیكەى بێگانە مومارەسە بكات.
ئەو كاتە كۆتایى بەم مەعمەعەیەى نێوان ئافرەت و پیاو و شەڕ لەسەر یەكسانى و نایەكسانى دێت.
بەلاَم ئایا ئەوە رێگەچارەیەكى مرۆڤانەیە؟ دەمێنێتەوە لە چوارچێوەى تابلۆ سروشتیەكەدا بناغەیەك بۆ ژیانێكى مرۆڤانە، دوور لە یاریكردن بە چەمكە فەلسەفیەكان، دابڕێژین. بۆ ئەنجامەكەیش نابىَ چاوەڕێى یۆتۆپیایەك بكەین، چونكە ژیان بە بىَ ناڕێكى بەڕێوە ناچىَ. بۆ سەرخستنى ئەم پرۆژەیە پێش هەموو شتێك پێویستمان بە بوونى فەلسەفەیەكى ئینسانى هەیە بۆ پەیوەندییە كۆمەلاَیەتیەكان.فەلسەفەى ئینسانی(هیومانیزم) پىَ لەسەر ئەوە دادەگرىَ كە مرۆڤەكان لە جەوهەردا بەشە جیاوازەكانى یەك كائینى رۆحین كە مرۆڤایەتییە.
هەر یەك لە ئێمە پارچە یاخود لقێكین لەو ئەسڵەو لێرەشەوە لە رووى بەهاییەوە یەكسانین. هەروەك چۆن، بە تەعبیرى هەندىَ لە فەیلەسوفەكان، حەقیقەت ئاوێنەیەك بوە شكاوە، كارى هەر یەكەمان ئەوەیە پارچەیەك لەو پارچانە بدۆزینەوە تا ل كۆى پارچەكانى هەمومان ئاوینەكە دروست بكەینەوەو وێنە راستەقینەكەى بە تەواوى تێدا ببینین، بە هەمان شێوە لەپاش خەلقەوە (مرۆڤایەتی)ش وەك پارچەیەك موگناتیس پارچە پارچە بووە هەر پارچەیەكى كەوتۆتە ناخى مرۆڤێكەوە تا ببێتە هێزێكى كێشكردن كە لەناخەوە مرۆڤەكان بەرەو لاى یەكتر پاڵبنىَ.
واتە ماكى خۆشەویستى مرۆڤە لەناخى مرۆڤدا. ئەركى ئێمە لە ژیاندا ئەوەیە ئەو توخمە ئینسانیەى لە ناخماندایە تەرجەمەى بكەینە سەر كردار تا لە كۆى رەفتارە ئینسانیەكانى هەموومان مرۆڤایەتى لەسەر ئەرز بەرجەستەبێتەوە..ئینسانیەت یانى تۆ لەگەڵ لەبەرچاوگرتنى بەرژەوەندیەكانى خۆت ماف و بەرژەوەندى ئەوانىدیشت لەبیر بىَ و لە خەمیاندا بیت .
گرنگى ئەو فەلسەفە ئینسانییە لەوەدایە بە بىَ ئەوە زەحمەتە ئێمە بتوانین دان بەمافى ئەوانىدیدا بنێین، ئەمیش نەك تەنها لە نێوان پیاو و ئافرەت وەك دوو رەگەزى جیاواز بەڵكو وەك پیاو و پیاو، وەك ژن و ژن، وەك پیاو و ژن. وەك ئەم نەتەوەو ئەو نەتەوە، چونكە تەنها لەسەر بناغەى باوەڕ بە ئینسانیەت ئیمە دەتوانین بە یەك چاو سەیرى هەموو كەسێك بكەین و پاراستنى مافەكانى هەر كەسێك بە ئەركى ئەخلاقى خۆمان بزانین، دەنا پاساو زۆرن بۆ جیاوازى: پێوەرەكانى ئاستى شارستانى، پارەو سامان، پلەو پایە، زانایى، هێزى چەك و بازوو، هەموو ئەمانە لاى هەموو مرۆڤەكان وەك یەك نین، هەموو ئەمانە لە باریاندا هەیە جیاوازى چینایەتى و سوكایەتیكردن بە چینە بێبەشەكانى لێبكەوێتەوە.
بالاَدەستى پیاو لە رووى هێزى جەستەییەوە ئەوەى لىَ چاوەڕىَ دەكرىَ كە بەو شێوەیەى زۆرترین چێژو بەرژەوەندى دەستبخات ئافرەت ئیسیغلال و پەراوێز بكات.
تەنانەت زانستیش پشتگیرى لەو جیاوازییە دەكات، چونكە لە رووە بایۆلۆژیكەوە كەسێكى بەهێزو یەكێكى بێهێز وەك یەك نین، پیاوێك و ئافرەتێك وەك یەك نین. بەپێى لایەنە ئاژەلّیەكەى مرۆڤ بىَ ئەركى مرۆڤ ئەوە نیە بە تەنگ بوون و مافى ئەوانىدیكەوە بىَ با ئەو ئەوانىدیكەیە نزیكترین كەسى خۆیشى بن مەگەر بە قەدەر ئەوەى كە خزمەت بە بەرژەوەندیەكانى ئەو كەسە بكات. گەر من بە گوێى دەنگى گەدەم بكەم چ باكم نیە مرۆڤێك لە تەنیشتم لە برسا بمرىَ و منیش لەسەر سفرەى چەورو رازاوە بم.
لە رووە بایۆلۆژیەكەوە تەنانەت لە رووە عەقلاَنییە مادیەكەشەوە من هیچ ئەركێكى ئەخلاقیم لەسەر نیە بەرامبەر دواكەوتویى ئافرەت، بەرامبەر چەوساوەیى گەلەكەم، بەرامبەر رزگارنەكردنى منداڵێك كە لە ناو ماڵێكى گڕگرتوودا مەرگ هەڕەشەى لێدەكات مەگەر خۆم سوودێك لەوەدا ببینم .
لە جیهانى مادەو جەستەو چێژى ماددیدا شتێك نیە بەناوى ئەخلاقى ئینسانى و پاراستنى مافى ئەوانىدى، بەڵكو هەموو شتێك لە پێناو مانەوەو بەرژەوەندى زاتدایە. ئەوە هەستە ئینسانیەكەیە كە وا لە من و تۆ دەكات خۆمان بە بەرپرسیار بزانین بەرامبەر ستەمێك كە كۆمەڵگە لە ئافرەتى دەكات.ئینسانیەت پێمان دەڵىَ من و تۆ، چ وەك مرۆڤ و چ وەك هەردوو رەگەز، هەڵگرى هەمان جەوهەرى ئینسانین.
راستە هەر یەكەمان هەڵگرى كۆمەڵىَ خەسڵەتى كەسایەتى و وابەستەى كۆمەڵىَ فاكتەرى بابەتین كە رێڕەوێكى جیاواز و تایبەتى بۆ ژیانمان دروست كردوە، بەلاَم گرنگ ئەوەیە هەر یەك لە ئێمە مرۆڤین، لە سیفاتە مرۆڤایەتییە ئەساسیەكاندا هاوبەشین، هەر یەك لە توانایدایە بەشىَ لە بەرپرسیارێتیەكانى رەوتى گەشەى مرۆڤایەتى و پێشكەوتنى ژیان و شارستاینیەت لەئەستۆبگرىَ. دەكرا من تۆ بم، تۆ من بیت.
هەموو لەیەك بناغەو توخم و سەرچاوەین.ئیدى لێرەوە رێگرە رۆحیەكانى بەردەم گەشەى هەموان تەخت دەبىَ. كە رێگرە رۆحى و دەرونیەكان نەمان ئیدى نەمانى رێگرە بابەتى و كۆنكریتیەكان تەنها لەسەر كات و كۆشش دەوەستىَ. ئاخر رێگرە رۆحیەكان كەم نین.
خۆبەزلزانینى پیاو و رێبڕینەوەى لە مافەكانى ئافرەت رێگرە. تا ئەو كاتەیش ئەو هەستەى تێدا ریشەكێش نەكرىَ هەر رێگر دەبىَ لە ئافرەت. هەستى خۆ بەكەمزانینى ئافرەت، ئەو هەستەى پاشكەوتنى مێژوویى خولقاندویەتى و چەسپاندویەتى، باوەڕنەبوونى بەوەى تواناى شكاندنى تەوقى پەراویزى و دواكەوتویى هەبىَ، رێگرە، تا ئەو هەستە لەمیشدا ریشەكێش نەكرىَ رێگر دەبىَ لەبەردەم گەشەكردنى . ئەم حاڵەتە لەسەر ئاستى نەتەوەو شارستانێتیەكانیش وجودى هەیە. ئێمە دەبینین كاتىَ نەتەوەیەك پێى وابىَ ئەو گەلى تایبەت و هەڵبژێردراو و سەردەستەو داهێنەرەو ئەوانىدى لە مادەیەكى نەزۆك و بىَ نرختر خولقاون، بێگومان ئەو نەتەوەیە چى پێبكرىَ، لە كۆسپى رۆحى و بابەتى،لەبەردەم گەشەو داهێنانى ئەوانىدیدا دروستى دەكات تا تیۆرە ئەفسانەییەكەى بەدرۆ نەكەوێتەوە.
بە هەمان شێوە ئەو نەتەوەیەیش كە باوەڕى بە خۆى نەبىَ و پێى وابىَ داهێنان و پێشكەوتن لە توانای ئەودا نیەو هەر دەبىَ چاولێكەر و لاساییكەرەوەى ئەوانىدى بىَ، ئەوە ئەو گەلە تا لەم دەردە رۆحییە رێگرە شیفا وەرنەگرىَ ناتوانىَ بگۆڕىَ.بەم پێیە نەمانى رێگرو گرىَ رۆحى و دەرونیەكانى ئافرەت و پیاو سەرەتایەكى تەندروستە بۆ دەستپێكردنى ژیانێكى هاوبەشى مرۆڤانەو هێنانەكایەى جیهانێكى نوێى مرۆڤانە، دوور لە دەمارگیرى رەگەزى. خۆشبەختانە ئەو هەستە ئینسانییەى باسكرا، كە زامنى لەناوبردنى گرىَ و بەربەستە رۆحیەكانە، لە ناخى هەر یەكێكماندا هەیە.
هەر هێندەى دەوىَ نەهێڵین فشارەكانى لایەنە ئاژەلّیەكەمان لاوازو پەراوێزى بكات. ئەویش بە تەرجەمەكردنى ئەو هەستە بۆ فەلسەفەیەك كە بەردەوام خۆمانى پىَ تەلقین و شەحن بكەینەوە تا سەرەنجام ببێتە بناغەو داینەمۆیەك بۆ سەرخستنى ئەو پرۆژە ئینسانییە.
رەنگدانەوەو كارتێكردنەكانى ئەم هەست و فەلسەفەیە لە گەلىَ بواردا سودى لێدەبینرىَ. یەكەمین بوارىَ كە پێویستە تێیدا بیخەینە كار رامكردن و هێنانە ژێر كۆنترۆڵى ئەو هێزە جەستەییە كە بەردەوام وەسیلەى سەرەكى دەستى پیاوان بووە بۆ چەوساندنەوەى ئافرەت.
ئینسانیەت پێمان دەڵىَ مرۆڤ بۆ خێر خولقاوە نە بۆ شەڕ.
لێرەوە هەموو ئەو ئامرازو توانایانەش كە بە مرۆڤ بەخشراون دەبىَ لە بوارى خێرو بیناكردندا بخرێنەگەڕ نەك لە ستەم و چەوساندنەوو وێرانكارىدا. زوڵمكردن خیانەتە لە ئینسانیەت. رەگەزسالارى خیانەتە لە مرۆڤسالارى. رەگەزسالارى واتە نیوەئیفلیجى مرۆڤایەتى.
رەهەندێكىدى كە ئەو هەستە ئینسانییە رەنگى تێدا دەداتەوە ئەوەیە كە پێویستە لە هەوڵدانى هەردوو رەگەز بۆ گێڕانەوەى هاوسەنگى و تەحقیقكردنى مرۆڤایەتى و بنبڕكردنى فەلسەفەى رەگەزسالارى دەست هەڵگیرىَ لە بەركارهێنانى رىَ و شوێن و كەرەستەكانى عەهدى رەگەزسالارى.واتە دەست هەڵگرین لە گیانى كێبركێى رەگەزى و مامەڵەكردن لەگەڵ ئەوى بەرامبەر وەك ركابەرێك، بەڵكو لەم رێیە نوێیەدا دەبىَ هەردووك وەك گروپ لە ۆرك شۆپێكدا كاربكەن بۆ سەرخستنى پرۆژەكەیان.
گەرەكە چىدى ئافرەت بەو شێوە لە پیاو بڕوانىَ كە ئەویش بە شوێن رێگاى گەیشتن بە مرۆڤایەتى و كۆتایى هێنان بە ستەم و نابەرامبەریدا دەگەڕى َو لەو مەیدانەدا هاوكار و هاوئامانجى ئەوە، چونكە ئەگەر لە سایەى سیستمى رەگەزسالاریدا ئافرەت ستەملێكراوە، ئەوا لە بەرامبەرەوە پیاویش ستەمكارە، چ ستەمكردن و چ ستەملێكرانیش دوو حاڵەتى داخزانن لە بازنەى مرۆڤایەتى، چونكە هەروەك چۆن ستەملێكراو ئازار دەچێژىَ، ستەمكاریش لە ناخەوە ناڕەحەتە و گیرۆدەى فەلسەفەیەكى نامرۆڤانەى ژیانە.
لەبەرئەوە نەمانى حاڵەتى ستەم، بەهەردوو روەكەیەوە، لە راستیدا تەنها رزگاركردنى ستەملێكراو نیە بەتەنها بەڵكو رزگاركردنى ستەمكاریشە. ئاخر ئازادكردنى زیندانیەك لە هەمان كاتدا حەواندنەوەى پاسەوانى زیندانەكەیشە.
رزگاركردنى ئەویشە لە جۆرێكىدى لە دیلێتى.ئێمە لێرەدا ناچینە ناو وردەكارییەكانى خشتەى دابەشكردنى كارو و مافەكان لە نێوان ئافرەت و پیاودا چونكە ئەگەر وامان كرد، ئەوە ئێمەیش دەبینە ئاراستەیەكى دى كە لەم یان لەو پنتدا لەگەڵ هەریەك لە دوو ئاراستە تەقلیدیەكەدا یەكتر دەبڕین و سەرنجام تەرحەكە دەبێتە تەرحێكى جوزئى و دەكەوێتە ململانىَ لەگەڵ تەرحە جوزئیەكانىدیكەدا.
بەڵكو دەمانەوىَ تەرحەكە (كلی) بىَ، واتە ئینسانى بىَ. نە دەڵێین ئەم كارە بۆ ئافرەت گونجاوەو ئەوىدى گونجاو نیە نە دەشڵێین هەموو كارێك بۆ ئافرەت گونجاوە بە بىَ ناوبگیر(ئیستیسنا)، تەنانەت ناشڵێن هەموو كارێك بۆ هەموو پیاوێكیش وەك یەك گونجاوە، چونكە وەك دەزانین تواناو قابلیەتە سروشتیەكانى هەر مرۆڤێك چ پیاو چ ئافرەت لە یەكێكىدى لە هاو رەگەزەزەكەى خۆى جودایە و سەرەنجام هەر یەكەیان لە بوارێك لە بوارەكاندا بەهرەدارەو گەر بوارى بۆ بڕەخسىَ لەو بوارەدا سەركەوتوو دەبىَ و داهێنان دەكات.
بەلاَم رەنگە لە لایەنێكىدیكەدا تەواو فاشیل بىَ. وەرە كۆمەڵىَ قوتابى بێنە، كۆمەڵىَ خولیان لە بوارە جیاجیاكانى چالاكییە زەینى یان جەستەییەكاندا بۆ بكەرەوە: فەلسەفە، ماتماتیك، فیزیا، كیمیا، زمان ، هەڵگرتنى قورسایى، راكردن، نیشانەشكاندن.هتد.. بە تێپەڕینى كات بۆت دەردەكەوىَ لە نێو هەریەك لەو بوارانەدا هەندىَ قوتابى قابلیەتى فێربوون و پێشكەوتنیان لەوانىدى زیاترە و لەو بوارەكانىدیدا رەنگە فاشیل بن.
ئەمە بەڵگەى جیاوازى بەهرەو توانا سروشتیەكانە. بەلاَم ئەمە ماناى چەسپاندنى بیرۆكەى رەگەزپەرستى و نائینسانى نیە.ئێمە وا دادەنێین كە مرۆڤ، بە هەردوو رەگەزەوە، دەكرىَ بۆ هەموو كارىَ گونجاو بىَ و دەشكرىَ بۆ هەموو كارىَ یان بەشێكیان گونجاو نەبىَ، ئەگونجىَ هەندىَ ئافرەت بۆ هەندىَ كار گونجاو نەبن و هەندێكىدیكە زۆر بۆیان گونجاو بن.
جا ئایا دەبىَ ئێمە بینا لەسەر ئەو ئەنجامگیریەى كە كۆمەڵىَ ئافرەتمان دیوە لە هەندىَ بواردا سەركەوتو نەبون بڵێین ئیدى رىَ نادەین ئافرەت خۆى لە قەرەى ئەو بوارانە بدات؟ یان بە پێچەوانەوە سەركەوتنى كۆمەڵىَ ئافرەت لە هەموو یان زۆربەى كارەكان بكەینە بناغە بۆ پێداگرتن لەسەر ئەوەى هەر دەبىَ بە زۆر ئافرەت بترنجێنینە گشت گۆشە جۆراوجۆرەكانى ژیان؟ هەردوو بۆچونەكە زۆرلێكردنى تێدایە، كەواتە رەوا نین، بەڵكو وا چاكترە حاڵەتەكە بە بىَ پێناسەو سنورداركردن و فەرزكردن بەجىَ بێڵین بۆ حەرەكەتى ئازادى مرۆڤ و كارلێك و ململانێى مرۆڤ، پیاو و ئافرەت لەگەڵ ژیان.
گرنگ ئەوەیە ئێمە سەرەتا دان بە یەكسانى مرۆڤایەتیدا بنێین، دان بە مافى ئازادى مرۆڤدا بنێین، دان بە ناڕەوایى هەر جۆرێك لە زۆرلێكردنى رۆحى و جەستەیى دا بنێین. مرۆڤ تەلقین بكەین كە تۆ ئازادیت، تۆ وەك هەموو بنیادەمەكانیتر مرۆڤیت، وەك ئەوان بەهرەداریت لە رێژەیەكى تایبەت لە بەخششە سروشتیەكان، وەك ئەوان مافى چوونە نێو ژیان و چێژوەرگرتن لە ژیان و هەڵسوڕاندنى ژیان و ئاراستەكردنى رەوڕەوەى مێژووت هەیە.
دە فەرموو ئەوە ئەرزو ئەوە گەز.لەم بارەدا ئێمە ماف و ئازادیەكانمان بۆ مرۆڤ خۆى گێڕایەوە، بناغەیەكى رۆحیمان دایە وەك سەرچاوەیەكى وزە بۆ نەترسان و نەسڵمینەوە و بەردەوام بوون لەسەر جولاَن، رزگارمان كرد لەهەر گرێیەكى رۆحى و دەرونى و هەر كۆسپێكى واقیعى كە رێى بەرەوپێشچوونى لێبگرىَ. دەمێنێتەوە لە بەرامبەر ئەو ئازادییەدا ئیدى، وەك وجودیەتیش جەختى لەسەر دەكاتەوە، بەرپرسیارێتى ئەخلاقى و مێژوویى ئەو ئازادییەى بگرێتە ئەستۆ. بوونى خۆى بسەلمێنىَ. بەرگەى بەرەنجامەكان و باجدانەكانى ئەو خۆسەلماندنە بگرىَ.
لە شكستهێنانى لە پرۆسەى خۆسەلماندن و چۆكدادانى لەبەردەم كۆسپ و رێگرى و فشارەكانى ژیان چىدى گلەیى لە كەس نەكات.
ئەگەر ئافرەت بە ئازادى خۆى بوارێك لە بوارەكانى ژیانى هەڵبّژارد و بە تەجرەبە بۆى دەركەوت كە تێیدا سەركەوتوو نیە، دەتوانىَ بڕیار بدات ئەو مەیدانە بەجێبێڵێت.
گەر تەجروبەى ئاپۆراى ئافرەتان هەمان حاڵەتى ئەو ئافرەتەى پێشوى سەلماندەوەو دەریخست كە ئافرەت بە گشتى لەو بوارەدا سەركەوتوو نیە و تواناكانى بە بىَ سود بەهەدەر دەڕۆن ، ئەوە ئیدى وردە وردە ئەم قەناعەتە ئافرەتانیە لە نێو ئافرەتاندا دەبێتە كەلتور و بەدیهیەت و ەك بەشێك لە رۆشنبیرى ژنانە دەچەسپىَ.
ئەو كات خۆیان بە ئازادى خۆیان بڕیار دەدەن كە ئەو بوارە بە كەڵكى ئێمە نایەو لە ئێمە نایە. بەلاَم ئەمە وەك رۆشنبیریەك پێشكەشى كۆمەڵگا دەكەن تا وەك تەجروبەیەك پێشكەش بە كۆمەڵگاو بە ئافرەتانى وەچە ئایندەكان بكرىَ تا ئەوانیش كات و تەمەن و رەنجێكى زیادە لە تەجروبەكردنى كاركردن لەو بوارەدا بەفیڕۆ نەدەن و روو لە مەیدانێك بكەن كە بتوانن داهێنانى تێدا بكەن و خۆیانى تێدا بسەلمێنن.
لەم حاڵەتەدا زوڵم نابىَ لە ئافرەت گەر بوترىَ (بە پێى ئەزمونى ئازادى ئافرەتان خۆیان و بە پێى چەندین لێكۆڵینەوەى زانستى دەركەوتوە ئافرەت لەو بوارەدا، بۆ نمونە جەنگاوەرى، سەركەوتن بە دەست ناهێنىَ). ئەمەیش بە ماناى سوككردنى تواناكانى ئافرەت نابىَ بەڵكو تەنها بەو مانایە دەبىَ كە تواناكانى ئافرەت لە بوارێكىدیكەدا بەرهەمدارترە.
بەلاَم هەموو ئەمانە دەبىَ ئافرەت خۆى بڕیارى یەكەمیان تێدا بدات و ئەو راى گشتیەش كە لەسەر ئەو بابەتە دروست دەبىَ تەنها وەك رۆشنبیریەكى گشتى لە كۆمەڵگەدا دەور ببینىَ نەك بكرێتە یاساو داب و نەرێتێك كە پیاو پاسەوانى بكات و بە زۆر لەسەر ئافرەتانى فەرز بكات. ئەم حاڵەتە وەك دیارە زیاتر ئینسانیەت و ئازادى رەنگى تێدا داوەتەوە تەواو جیایە لەو حاڵەتەى كە پێش ئەوەى ئافرەت تەجروبەكە ببینىَ و قسەى خۆى لەو بوارەدا بكات تۆى پیاو بێیت بڵێیت فلاَن و فلاَن بوار بە سروشتى ئافرەت ناخوات نابىَ ئافرەت توخنیان بكەوىَ وەك ئەوەى وردەكارییە ئاڵۆزەكانى سروشتى ئافرەتانى بە تەواوى لا روون بىَ و پێویست بە تەجروبە نەكات. بە داخەوە لەو بوارەدا زۆر جار بە خراپى سوود لە ئاین و داب و نەریتیش وەردەگیرىَ، لە كاتێكدا ئاین دانەبەزیوەتە نێو وردەكاریى سیستمى دابەشكردنى كار لە نێوان ئافرەت و پیاودا و ئەوەى بۆ عەقڵى مرۆڤ و تەجروبەى ژیان بەجێهێشتوە.
ئێمە كاتىَ ئەم خیتابە ئاراستەى مرۆڤ دەكەین، باسمان لە حاڵەتى تاكە مرۆڤێك نیە، چونكە مرۆڤێك و دوان ناتوانن ئازاد بن لەكۆمەڵگەیەكدا كە باوەڕى بە ئازادى تاك نەبىَ، ناتوانن كاریگەرییەكى ئەوتۆیان لەسەر سروشتى كۆمەلگەیەك هەبىَ كە بە كردەوە باوەڕى بە ئینسانیەت نەبىَ. بەڵكو خیتابەكە بۆ تاكى مرۆڤە وەك مرۆڤ.
دەبىَ هەموو مرۆڤەكان بەم رۆحیەتە ئینسانیەوە ژیانێكى نوىَ دەست پێبكەنەوە. هەر تاكێك وەك كە دەیەوىَ و پێویستیەتى بۆ خۆسەلماندن خۆى ئازاد بىَ، دەبىَ هەمان ماف بۆ ئەوانىدیش بسەلمێنىَ و سنور و قەید لەبەرەدەمیان دروست نەكات. ئەڵبەت بەرهەمى ئەم تێزەیش، گەر بۆى بڕەخسىَ هەنگاو بەرەو پیادەكردن بنىَ، لەسەرخۆو سنوردار دەبىَ. چونكە هاوكێشەى ژیان گەلێك لە تواناى بیركردنەوەو خوێندنەوەو پێشبینیەكانى ئێمە ئاڵۆزترەو نازانرىَ چەندین كۆسپ و تەگەرەى پێشبینى نەكراو دێنە سەر رێى پیادەكردنى ئەم تێزە دۆڵەمەیە.
بەلاَم ئەگەر نەتوانرىَ هەنگاوە عەمەلیەكانى ئەم تێزەو وردەكاریەكانى بە وردى دەرك بكرىَ و لەسەر ئەرزى واقیعیش جێبەجێ بكرێن پێموایە هەر خۆ تەلقین كردن بەو بەها و بیركردنەوە ئینسانیانە كاریگەرى و رەنگدانەوەى پۆزەتیڤانە لەسەر تێكڕاى جیهانبینیمان بۆ دەورى مرۆڤانەى پیاو و ئافرەت لە ژیاندا بەجێدێڵىَ. ئەو هەستە گەر لە ناخدا بوژایەوەو كەوتە بزاوت، گەر ئێمەش مەشخەڵیشى لەسەر رىَ بۆ دانەنێین و نەخشەى رێگاكەیشى بە حازرى نەدەینىَ، بێشك خۆى وەك شەپۆلى ئاو رێڕەو بۆ خۆى لەسەر زەوى دروست دەكات و بەرەو دەریا ملى رێدەگرىَ. ئیدى ئەوەندەى گەیشتن بە ئامانجى كۆتایى گرنگە هێندە جۆرى رێڕەوەكان و وردەكارییەكانى رێگا گرنگ نین.
پەراوێزەكان:
1-بڕوانە : الحضارة،حسين مؤنس، سلسلة عالم المعرفة، لا43 .
2-پێكهاتەى بەدەنى و چارەنوسى ئافرەت، ئیڤلین ربید،وەرگێڕانى لە فارسیەوە: حەمەكەریم عارف، سەنتەرى برایەتى، ژ: 8، 1998.، لا137.3-هەمان سەرچاوە لا136 .
4- لەم دوایەدا كچەكەى د.نەوال سەعداوى ژنە نوسەرى یەكسانیخواز ى ناسراوى میسرى كە ناوى (مونا)یەو نووسینەكانى سەرەتا بەناوى خۆى و باوكى(منى حلمی) بلاَودەكردەوە بڕیاریدا چىدى لە نوسینەكانیدا ناوى دایك و باوكى هەردوكیان بنوسىَ(واتە: منى نوال حلمی). پاساوەكەیشى ئەوەبوو كە منداڵ وەك هى باوكە هى دایكیشەو دایكیش مافى خۆیەتى كە ناوى بنوسرىَ، بگرە ژن لە پێشترە كە نەسەبى منداڵى بدرێتە پاڵ. نەوال سەعداوى دایكیشى بڕیارى كچەكەى پىَ پەسەند بوو ئەویش بڕیاریدا لەمەودوا ناوى باوك و دایكى پێكەوە لەگەڵ ناوى خۆى بنوسىَ. هەردووكیشیان داواكاریەكیان داوەتە دادگا كە لە ناسنامەكەیاندا ناوى باوك و دایكیان پێكەوە بنوسرىَ). كەناڵى تەلەفزیۆنى (الجزیرە)، بەرنامەى: لقاو خاص.
5-ئەبراهام پێرشیتس پێى وایە ئەو تیۆرەى كە پێى وایە شێوەى سەرەتاى پێكەوەژیانى مرۆڤ خێزانى باوكسالارى بووە، ئەفلاتون دایڕشتوەو لە لایەن ئەرستۆوە فۆرمەلەیەكى تایبەتى توندوتۆڵى بۆ كراوەو دواتر بووە بە بەشێك لە بیرى كەنیسەى مەسیحى و تەنها لە ناوەندى سەدەى نۆزدەهەمدا دەستى بە گۆڕان كردوە. بڕوانە: دایكسالارى لە نێوان وەهم و واقیعدا، ن: ئەبرام پێرشیتس، و.لە ئینگلیزیەوە: یاسین قادر سەعیدن گۆڤارى: هزر، ژ:1 هاوینى 1999، لا76-77 .
6-پێكهاتەى بەدەنى و چارەنوسى ئافرەت، پێشوو لا128.
7-بڕوانە: تاریخ القانون، د.ادم وهیب العزاوی، د..هاشم الحافظ، لا13-14، هەروەها: ئەبرام پێرشیتس: دایكسالارى لە نێوان...، پێشوو لا78.
8-ئیڤلین ریید: پێكهاتەى بەدەنى و چارەنوسى ئافرەت، پێشوو لا136 .
9-بڕوانە: ئەبرام پێرشیتس، پێشوو، لا78 .
10-ئیڤلین ریید، پێشوو، لا129.
11-ئەبرام پێرشیتس، پێشوو، لا84.
12-بڕوانە: مافى ئافرەت لە نێوان رەگەزسالارى و مرۆڤسالاریدا، عومەر عەلى غەفور، 1997، لا73 .
ليست هناك تعليقات:
إرسال تعليق