* وتارەكانى هەینى بەم شێوەیە عەقڵى خەڵك دادەڕێژن ..
عومەر عەلى غەفور
رەنگە زێدەرۆییەكى ئەوتۆمان نەكردبێ ئەگەر بڵێین: وتارى رۆژانى هەینى یەكەم و كاریگەرترین سەرچاوەیە لە داڕشتنى جۆرى بیركردنەوە و عەقڵیەتى تاكى كوردى ئەم وڵاتەدا، چونكە بەپێى خەمڵاندنەكان نێزیكەى ملیۆنێك كەس لە چین و توێژە جۆراوجۆرەكانى خەڵكى كوردستان، هەر لە مێردمنداڵیكەوە بیگرە تا دەگاتە پیرە پیاوێك و هەر لە كرێكارێكى نەخوێندەوارەوە تا دەگاتە مامۆستایانى زانكۆ و رۆشنبیران بە بەردەوامى و لە كەشێكى پڕ لە ویقار و بە بایەخەوە هەفتانە گوێ لە وتارى وتاربێژانى مزگەوتەكان دەگرن و وەك بەشێك لە پەیامى ئاینەكەیان بۆ ژیانى مرۆڤ وەریدەگرن.
ناوەندێك ئاراستەى عەقڵى ملیۆنێك كەسى ئەم وڵاتە بكات ناكرێ جێى بایەخى هەموولا نەبێت.
هەستیاریى ئەو وتارانە لەو رووەوەیە كە ئەوەى لە وتارەكاندا دەوترێ خەڵك وەك بۆچوون و تەعلیماتى ئاینەكە نەك وەك بۆچوونى خودى وتاربێژ وەریدەگرن، بەتایبەت خەڵكە عامەكە كە بەشى زۆرى ئامادەبووان پێك دێنن، لێرەوە هەر كەموكورتى و ناتەندروستییەك لەو وتارانەدا كاریگەریى خراپ لەسەر عەقڵیەتى ئاینیى كۆمەڵگە بەجێدێڵێ.
خۆ ئەگەر ئەوەشمان زانى كە بەشێكى زۆر لە وتارخوێنەكان یان لەو گەنجانەن كە ئەزموون و ئاسۆى بیركردنەوە و ئاستى زانستییان لە سەرەتادایە، یان لەو زانا بە تەمەنانەن كە رۆشنبیرییەكەیان زیاتر هەڵقوڵاوى سەرچاوە كلاسیكییەكانى زانستە ئاینییەكانە و كرانەوەیەكى جێباسیان بەرووى فیكر و زانست و رۆشنبیریى هاوچەرخدا نیە، ئەو كاتە تێدەگەین كە دەكرێ هەندێ لەو وتارانە لەبرى گەشەپێدانى ئاستى هۆشیارى و بەهێزكردنى گیانى پێشكەوتن و عەقلاَنیەت و مرۆڤدۆستیى تاكەكان، تەنانەت رەنگە بەبێ ئەوەى خودى وتاربێژەكانیش مەبەستیان بێ، ئاسەوارى خراپ، هەندێ جار زۆر خراپ، لەسەر دنیابینیى ئاینى و تێگەیشتنیان لە دنیاى سەردەم و پێكەوەژیان و ماف و رێزداریى مرۆڤ و لێكدانەوە و بیركردنەوەى ژیرانە لە یاساكانى گەردوون و ژیان و پەیوەندییە كۆمەلاَیەتیەكان و سروشتى مرۆڤ و گۆڕان بەجێ بهێڵێ. خۆ نەبانكردن لە جۆرى ئەو وتارانە كە لە یەكێ لە هەستیارترین و كاریگەرترین ناوەندەكانى ئاراستەكردنى راى گشتییەوە پەخش دەكرێن بە هەر پاساوێك، بێموبالاتییە بەرامبەر بە ئێستا و ئایندەى ئەم وڵاتە.
چاودێرى و هەڵسەنگاندن و خوێندنەوەى رەخنەیى بۆ ئەو گوتارە نەك تەنیا ئەركى نوخبە ئاینییەكەیە، هەروەها نەك تەنیا ئەركى دەسەلاَتى سیاسییە، كە رەنگە ئەوەى بەلایەوە گرنگ بێ زیاتر هاوئاوازكردنى ئەو گوتارانە بێ لەگەڵ ویست و سیاسەتى خۆیدا، بەڵكو ئەوە كارى هەموو رۆشنبیرێكى خەمخۆریشە با عەلمانیەكى عەیار 21 یان تەنانەت بێباوەڕیش بێت و رۆژێ لە رۆژان بۆ نوێژێك سەرى بە مزگەوتدا نەكردبێ و نەكات، چونكە عەقڵیەتى ئەو خەڵكەى لە میمبەرى مزگەوتەكانەوە رێنوێنى دەكرێن رەنگڕێژى هەست و دنیابینى گشتیى شەقامى كوردى دەكەن و رەوا نیە كەس خۆى لە كێشەكانى نەبان بكات.
بە دەربڕینێكیدى، قسەكردن لەسەر ئەو وتارانە ئەركى پابەند و ناپابەندە بە ئاینەوە، چونكە باسەكە باسى سیاغەكردنى عەقڵیەتى گشتییە. ئەمە جگە لەوەى رۆشنبیرانى ناپابەند، ئەوەیان پێ خۆش بێ یان نەبێ، وتارەكانى هەینى و سەرجەم گوتارى ئاینیى لە كوردستان و غەیرى كوردستانیش یەكێ لەو هێزە گەورانەیە كە رامى هەستە سەركەشەكانى مرۆڤ دەكات و وزە بە گیانى بەخشندەیى و كۆمەڵدۆستى دەدات و مرۆڤ لە زۆر تاوان و خراپە دەگێڕێتەوە كە رەنگە تەنانەت پۆلیس و یاساش نەتوانن بەو شێوەیە كۆنترۆڵى بكەن. ئەمە تەنانەت زانایەكى ماتریالیستى وەك سیگمۆند فرۆیدیش دانى پێدا ناوە و لە كتێبى "مستقبل وهم"دا راشكاوانە دەڵێ "بێگومان ئاین گەلێك خزمەتى بە شارستانێتى كردوە و بەشداریەكى بەرفراوانى كردوە لەرێى رامكردنى غەریزە ناكۆمەڵایەتیەكانى مرۆڤەوە". لا43.
زۆر جار رۆشنبیران و مامۆستایانى زانكۆكان و لایەن پێوەندیدارەكان گلەیى ئەوە دەكەن كە تواناى دەرچووانى كۆلێژ و پەیمانگەكانى كوردستان لەو بوارە زانستی و سیاسى و یاسایى و كۆمەڵایەتى و ئەدەبییەكاندا تێیاندا خوێندویانە لە ئاستێكى سەرەتایى و لاوازدایە. دیارە دەرچووانى كۆلێژ و پەیمانگە و قوتابخانە ئاینییەكانیش لەم پێوەرە بەدەر نین، كەچى بەئاسانى میمبەرى وتاردانى مزگەوتێكیان پێ دەسپێردرێ و بەو شارەزاییە سەرەتاییەوە بە كردەوە دەبنە زمانحاڵى ئاین و ئەوان رەنگڕێژى عەقڵیەت و نەفسیەتى ئاینیی خەڵك دەكەن، زیاد لەوەش هەندێكیان بەبێ سڵەمینەوە قسە لە هەموو شتێك دەكەن و بڕیار لە حەرام و حەڵاڵكردنى شتەكاندا دەدەن و وشەى "نازانم" لە فەرهەنگى ئەواندا نیە.
عەلى شەریعەتى لە كتیبى (گەڕانەوە بۆ خود)دا دەڵێ "ئیمامى ئەبوحەنیفە 26 پرسیاریان لێ كرد لە وەڵامى 24 یاندا وتى: "نازانم!". كابرا بەسەرسوڕمانەوە لێى پرسى: ئیمام! پارە لە بەیتولمال وەردەگریت بۆ ئەوەى لێرە دانیشیت و بڵێیت نازانم؟! ئەویش وتى : "نا قوربان! ئەو پارەیەی وەریدەگرم هی ئەوەیە كە دەیزانم، خۆ ئەگەر پارەى ئەوەم بدەنێ كە نایزانم ئەوە پارەى دنیا بەش ناكات".
ئەمە مەنتیقى مامەڵەكردنى زاناى زانایە لەگەڵ ئاین و پرسیارە ئاینیەكان، كە "نازانم"ى پێ نەنگى نیە، چونكە دەزانێ زانست بێسنوور و زانینى ئەویش سنووردارە، بەڵكو نەنگى بەلایەوە ئەوەیە كە بە نەزانى وەڵامى پرسیارێك بداتەوە و ئاین بشێوینێ و خەڵكیش لە خشتە ببات. لێرەوە شەریعەتى سەرسوڕمانیى خۆى دەردەبڕێ لەوەى میمبەرى وتاردان بە زانا گەورەكان ناسپێردرێ و وەك جۆرێك لە بچووك سەیركردنى ئەركەكە دەدرێتە ئەو فەقێیانەى تازە بە تازە دەرچوون. لێرەدا باس لە حاڵەتە گشتییەكەیە ئەگینا ئەوەش روونە كە ئەم حوكمە هەموو وتاربێژە گەنجەكان ناگرێتەوە و تەمەن تاكە پێوەر نیە بۆ دیاریكردنى توانا و لێهاتنى مرۆڤ ، ئەمە جگە لەوەى بەتەمەنەكانیش كۆمەڵێ گرفتى خۆیان هەیە. پێش ئەوەى بچمە نێو باسەكە چەند تێبینیەك دەخەمە روو:
* پێویستە لە هەموو ناوەندەكاندا "رەخنەگرتن" لە فیكرەى پیلان (موئامەرە) جیابكرێتەوە، واتە هەروەك ناكرێ دەسەڵات رەخنەكانى رۆشنبیران و رۆژنامەنووسان و حزبە ئۆپۆزسیۆنەكان بە پیلان دابنێ، ئاوایش نابێ ناوەندى ئاینى و بەتایبەت وتارخوێنانى بەڕێزى مزگەوتەكان رەخنە گرتن لە مەنهەج و ئاست و شێوەى وتارەكانیان بە نەفەسێكى خانەگومانانە بخوێننەوە و تەفسیرى پیلانگێڕى بۆ رەخنەكان بكەن و ەك رەخنە لە ئاین لەقەڵەمى بدەن. * لە دواى مەعسووم، واتە پێغەمبەر (درودى خواى لەسەر بی)، كەس لە سەروو رەخنەوە نیە.
ئەوانەى ماف بە خۆیان دەدەن رەخنە بگرن دەبێ ئامادەش بن رەخنەیان لێ بگیرێ. رۆژنامەنووسان هەمیشە رەخنە دەگرن لەبەرئەوە دەبێ قبوڵیان بێَ رەخنەشیان لێ بگیرێ.
وتارخوێنەكانیش هەمیشە رەخنە لەو شتانە دەگرن كە بە لایانەوە جێى رەخنەیە، لەبەرئەوە دەبێ ئامادیى ئەوەشیان تێدا بێ رەخنەیان لێ بگیرێ و لەو بارەوە قەت پیرۆزیى شوێنەكە و ئەسڵى كارەكە نەكەنە پاساو بۆ رەتكردنەوەى رەخنە لێگرتنیان.
* ئەو تێبینییانەى بەندە و ئەو نموونانەى هێناونم لە ئەنجامى بەدواداچوونى چەندین ساڵەى تایبەتى خۆمەوە لام كەڵەكە بوون و دەتوانم بڵێم بەشى هەرە زۆریان خۆم شایەتحاڵیان بووم و لێرەو لەوێش چ لەرێى نووسینەوە بووبێ یان لەرێى دەمەتەقێوە بە گوێى هەندێ لە مامۆستایانى وتارخوێنمدا چرپاندوون. رەنگە بیرۆكەى زیاتر لەمانەیش هەبن باس بكرێن بەڵام بۆ ئەم دەرفەت و بارودۆخەى ئێستامان رەنگە هێشا زوو بێ باس بكرێن.
* ئەم نووسینە هەرگیز بانگەشە نییە بۆ سانسۆر خستنە سەر ئازادیى دەربڕینى وتارخوێنان یان سنوورداركردنى كاركردنیان لەلایەن دەسەڵاتەوە، چونكە دەسەڵات لە وڵاتى ئێمەدا حزبى لە پشتەوەیە و حزبیش ئەوەندەى مەبەستیەتى وتارى مزگەوتەكان و هەر دەزگایەكیترى ئاراستەكردنى راى گشتى لە بەرژەوەندیى ئەودا ببزوێ، هێندە مەبەستى نییە لە پێناو راستیى موجەڕەددا كاریان لەسەر بكات.
حزبیش چ عەلمانى بێ یان ئیسلامى بە پلەى یەكەم ئەوەى بەلاوە گرنگە پەیامى وتارەكان لە بەرژەوەندیى هەژموونى ئەودا بن، لەوەبەدوا شتەكانیتر هەموو لاوەكین. ئەم نووسینە تەواو جودایە لەو پلانە حزبی و سوڵتەوییە، بەڵكو ئامانجى تەنیا پێداچوونەوەیەكى مەعریفی و ئەخلاقیى كۆى ئەو وتارانەیە كە بەردەوام زەین و ناخ و هۆش و شعورى ئێمە دەسكارى و رەنگرێژ دەكەن و پەیامەكەیش راستەوخۆ ئاراستەى خودى وتارخوێنەكان كراوە نەك دەسەڵات، ئیدى لەو رێیەدا ئەگەر دەسەڵاتیش بتوانێ قەدەرێك خۆى لەو نەزعە سوڵتەوییەى دابڕێ و لەپێناو تۆكمەكردنى گوتارى ئەو ناوەندە گرنگەى ئاراستەكردنى راى گشتیدا گوێ بۆ ئەم جۆرە دەردەدڵ و دەردەعەقڵانەیش بگرێ، كارێكى باشە.
* ئەم بابەتە تایبەتە بە باسكردنى ئەو لایەنانەى كە پێمان وایە پێویست هەڵوەستەیان لەبارەوە بكرێ، هەرچى لایەنە باش و بەهێز و جوانەكانى وتارەكانە بەپێویستمان نەزانیوە لێرەدا لەسەریان بوەستین، چونكە ئەوە دەبێتە جۆرێك لە شیعر هۆنینەوە و پیاهەڵدانیك، كە باسكردنى زیاتر لە موجامەلەیەك دەچێ، ئەگینا بێ شك وتارەكان خزمەتێكى گەورە بە لایەنى رۆحى و ئەخلاقى و كۆمەڵایەتیى كۆمەڵگە دەكەن و ئەگەر بە گرنگ نەزانرابان ئەم باسەیان بۆ نەدەنووسرا.
لایەن و تایبەتمەندییە جێ رەخنەكان لە وتارەكانى رۆژانى هەینیدا
* هاوسەنگیى سۆز و عەقڵ:
وتارى هەینى بۆ جەماوەرێكى گشتییە نەك بۆ نوخبەیەكى زانا و رۆشنبیر، زیاد لەوەش ئاین خۆى پێوەندییەكى قووڵى بە رۆحەوە هەیە، كە سەرچاوەى سۆزە، لەبەرئەوە ئاساییە و بگرە پێویستە كە بەرامەیەكى سۆزدارانە بە وتارەكان بدرێ تا خەڵكەكە تاقەتیان نەچێ و قسەكان كاریگەر بن، بەڵام ناكرێ ئەم لایەنە سۆزییە ببێتە بناغەى بیركردنەوە و لێكدانەوەكانى وتارخوێن بۆ رووداوەكانى واقیع و مێژوو و تێگەیشتن لە سروشتى ئاڵۆزى مرۆڤ و ژیان و گۆڕانكارییەكان و كێشەكان بەشێوەیەك ئاستى بیركردنەوەى عەقڵانى و مەنتیقى و واقیعبینانەى بۆ نزمترین ئاست دابەزێنێ.
وتاربێژان بەشێكن لە توێژى خوێندەوار و رۆشنبیرى میللەت و قەت رەوا نیە ئاستى بیركردنەوەیان هەمان ئاستى خەڵكە سادەكە یان نێزیك لەو بێ. كاریگەریى سەلبیى زاڵبوونى عاتیفە بەسەر عەقڵدا لاى وتارخوێن تەنیا ئەوە نیە كە راست و هەڵە تێكەڵ دەكرێ، بەڵكو لەو رووەشەوەیە كە هەندێكیان دان بەوەدا نانێن كە ئەوان هاوسەنگییان لەنێوان عەقڵ و عاتیفەدا رانەگرتووە، بگرە پێیان وایە گرێكوێرەى هەموو گرفتەكان لاى ئەوان دەكرێتەوە.
شەوى 16-2-2005 لە بەرنامەیەكى تەلەفزیۆنیدا مامۆستایەك راشكاوانە وتى "ئەگەر نەتزانى دەزوەكە بە كونە دەرزیەوە بكەیت، دەبىَ بگەڕێیتەوە بۆ مامۆستایەكى ئاینى، ئەوان دەزانن!".
زالبوونى سۆز وا دەكات وتارخوێن جڵەو بۆ خەیاڵى شل بكات و بەبێ وردبوونەوەیەكى زانستیى لە ماهیەت و مەنتیقیەتى ئەو رووداوانەى دەیانگێڕێتەوە رووداو و چیرۆكى دوور لە واقیع بەناوى چیرۆك و بەسەرهاتى واقیعیەوە بۆ ئامادەبووان بگێڕێتەوە، یان هەندێ جار رووداوێكى بچووك زیاد لە سنوورى خۆى گەورە دەكات و دەیڕازێنێتەوە، كە گەر كەمێك لێی وردبیتەوە بۆت دەردەكەوێ رووداوەكە بەو شێوەیە نیە و زۆرجاریش هیچ خۆى ماندوو ناكات كە بۆ دڵنیابوون لە راستیى رووداوەكە بەدواى سەرچاوەیەكى باوەڕ پێكراودا بگەڕێ یان ئەگەر رووداوەكە لە سەرچاوەیەكدا باس كرابوو، بە عەقڵى خۆى هەڵیسەنگێنێ بزانێت عەقَل دەیبڕێ ئەنجا بڕیار لەسەر گێڕانەوەى بدات.
هەفتانە دەیان رووداوى لەم جۆرە لە وتارەكانى هەینیدا دەبیستین، كە بەداخەوە زۆرێك لە ئامادەبووانیش پێى سەرسام دەبن و ئەمەش وتارخوێن هان دەدات لەسەر ئەو رەوتە بەردەوام بێ و بەشێوازێكى نموونەیى بزانێ.
ئاخر یەكێ لەو هۆیانەى واى كردووە زۆرێك لە وتارخوێنەكان جڵەو بۆ خەیاڵیان شل بكەن ئەوەیە لە كەشى وتارى هەینیدا خەڵك هەر گوێ دەگرن و بوارى ئەوەیان نیە قسە لەسەر قسەكانى مامۆستایان بكەن (ئەگەرچى لە مێژووى ئیسلامدا باس لەوە كراوە كە كەسێك لەكاتى خوتبەدا لە خەلیفەى دووەم عومەرى كوڕى خەتاب هەڵساوەتەوە و رەخنەى لێگرتووە و ئەویش روونكردنەوەى بۆ داوە)، خۆ ئەگەر وا نەبوایە وتارخوێن بۆ ئەوەى قسەكانى رەت نەكرێتەوە ئەفكارەكانى پێشوەخت باشتر لە تەتەڵە دەدا ئەنجا پێشكەشى دەكردن. چەند نموونەیەك:
* هەر لە سەرەتا هەشتاكانەوە و تائێستاش لە چەندین وتار و هەروەها لە هەندێ كتێب و نامیلكەی وەعزیشدا وەك رووداوێكى راستەقینە باس لەوە دەكرێ كە "ئەرمسترۆنگى سەرۆكى ئەو تیمە كەشتیەوانییەى چوویە سەر مانگ لەسەر مانگ گوێی لە بانگدان بووە و دواتر هاتووەتە جیهانى ئیسلامى و هەمان بانگى گوێ لێ بووە و موسڵمان بووە"، بێئەوەى كەسێك خۆى ماندوو بكات و لە مەنتیقیەتى ئەم چیرۆكە وردبێتەوە یان بەداواداچوونێكى بۆ بكات بزانێ ئایا ئەسڵێكى هەیە یان چنراوى خەیاڵە؟ ئەى ئەرمسترۆنگى موسڵمان كوا بۆ لێدوانێكى نەدا؟ . (لە هەندێ سایت لێدوانێكى ئەرمسترۆنگم خوێندەوە كە نكولى دەكات لەوەى بەهیچ شێوەیەك لەسەر مانگ گوێى لە بانگ بووبێ).
* دیسان چەندین ساڵە لە وتارەكاندا قسەیەكى برنادشۆ دەهێنرێتەوە كە وتبێتى "محەمەد دەیتوانى لەو كاتەى خەریكى قاوەخواردنەوە بوو گشت كێشە ئاڵۆزەكانى دنیاى ئەمڕۆ حەل بكات".
لە 30-5-2002 مامۆستایەكى ئاینیى ناسراو لە وتارێكیدا بەم شێوەیە ئەم وتەزایەى گیڕایەوە "ئەو فەیلەسوفە غەربییە، برنادشۆ، جوانى وتوە كاتێ لە كۆنگرەیەكدا بووە لەگەڵ پیتۆڵان بۆ چارەسەرى كێشەیەكیان وتى: قەسەم بەخوا ئەو كێشەیەى ئێستە ئێمە بەدەستیەوە گیرمان خواردووە و بەهیچ شێوەیەك بۆمان چارەسەر ناكرێ گەر محەمەد ئێستا لێرە بوایە هەر بەدەم خواردنەوەى قاوەیەكەوە چارەسەرى دەكرد".
بە روونى دیارە زۆر لەم وردەكارییانە زادەى خەیاڵى وتارخوێنەكەن، چونكە نە باسى شوینەكە دەكات نە جۆرى كێشەكە نە مێژووەكەى.
راستیەكەى من دڵنیا نیم لەوەى ئایا برنادشۆ ئەم قسەیەى كردووە یان نا و دەقى قسەكەیشى چۆن بووە، بەڵام وتەى ژمارەیەكى زۆر لە بیرمەند و مێژوونووسانى خۆرئاوام لەپەسنى پێغەمبەر و ئاینەكەى خوێندۆەتەوە(دكتۆر عیمادەدین خەلیل لە كتێبێكیدا بەناوى (قالوا عن الاسلام)، 1992 ژمارەیەكى زۆر لەو وتانەى كۆكردۆتەوە) بەڵام ئەم قسەیەم بەم شێوەیە نەدیوە، بەڵام دڵنیام كە وتارخوێنەكانیش هەر ئەو دەقە دەماودەمەیان بیستووە و باسى دەكەن.
. دیارە كتێبێك زۆر زیاترى تێدایە لەوەى لەو پەرەگرافەدا هاتووە، بەڵام ئەز خۆم ئەو كتێبەم نەدیوە بەلام بە دوورى دەزانم ئەو قسەیەى بەو رەهاییە كردبێ، ئەگەر كردبێتیشى هەڵەى كردووە، چونكە لە واقیعدا وەك وتم پێغەمبەرى ئیسلام بەكرد و كۆششى چەندین ساڵ چارەسەرى كێشەكانى سەردەم و كۆمەڵگەیەكى زۆر سادەترى لە كۆمەڵگەى ئەمڕۆ كردووە نەك بەشێوەیەكى سیحرى.
بەڵام با لێرەدا لە ئەسڵى بوون و نەبوونى وتەكە گەڕێین و بپرسین :ئایا راستە پێغەمبەر (درودى خواى لەسەر بێت) پێى دەكرێ "لەماوەى قاوەخواردنێكدا" چارەسەرى گشت كێشە ئاڵۆزەكانى دنیاى ئەمڕۆ بكات؟ پێم وایە ستەم لە رۆحى پەیامى پێغەمبەر دەكرێ گەر بوترێ (بەڵێ)، چونكە پێغەمبەر خۆى بەو مەنتیقە سیحرییە و بە یاساى (كن فیكون) كارى بۆ چارەسەرى كێشەكانى سەردەمى خۆى نەكردوە، بەڵكو بە مەنتیقى واقیع و بە كۆشش و بەرنامەرێژى و قوربانیدان و بە نەفەسى درێژەوە ئەو كارەى كردوە؟ ئایا پێغەمبەر (د.خ) نەك "لەماوەى قاوە خواردنێكدا" بگرە بە ساڵێك و دوانیش توانى كێشەكانى كۆمەڵگەى سنووردارى مەكە و مەدینە چارەسەر بكات؟ بێگومان نەخێر، لەبەر هۆیەكى سادە، ئەویش ئەوەیە خواى گەورە یاساى بۆ ئەم گەردوونە داناوە و دەبێ بەرنامە و ئامانجەكان لەرێى پەیڕەوكردنى ئەو یاسایانەوە كاریان بۆ بكرێ نەك بە شێوازى (كن فیكون)، كە تەنیا لە بەدیهێنەر دەوەشێتەوە.
ئەگەر چارەسەرى كێشەكان ئەوەندە سانا بوایە پێغەمبەر بۆچى خۆى و یارانى دووچارى 23 ساڵ رەنج و ئازار و دەربەدەرى و برسیەتى و شەڕ و شۆڕ دەكرد؟ كەس هەیە بەدەستى خۆى خۆى بخاتە رەنجەوە؟ تێناگەم بۆ دەبێ ئێمە لەرێى گێڕانەوەى رووداوى سەیروسەمەرە و نامەنتیقییەوە ئیمانى خەڵك بەهێز بكەین؟ یان بۆ دەبێ عەقڵى خەڵك بەو شێوەیە پێبگەیەنین كە بەشێوەیەكى سادەكارییانە لە كێشە ئاڵۆزەكان بڕوانێ و وا تێبگات دەكرێ ئەو كێشانە بەچاوتروكانێك حەل بكرێن و ئەوانیش بێخەم پاڵى لێبدەنەوە؟
لە خوتبەیەكى هەینى لە كۆتاییەكانى مانگى 12/2008 وتارخوێنى مزگەوتێك ئەم دوو رووداوەى گێڕایەوە: "لەسەردەمى عەمرى كوڕى عاسدا روبارى نیل ئاوى لێ بڕا، عومەرى كوڕى خەتاب نامەیەكى بۆ عەمر نارد، تێیدا نووسى: "ئەى رووبارى نیل! ئەگەر بە ئەمرى خوا دێیتەوە ئەوە داوات لێدەكەین بگەڕێیتەوە، ئەگەریش بە ئەمرى خۆت دێیتەوە، ئەوە نامانەوێ" و داواى كرد ئەو نامەیە بخەنە ناو روبارى نیلەوە، ئەوانیش بردیان و خستیانە نیلەوە و ئاوى نیل یەكسەر گەڕایەوە".
"لە سییەكاندا پیاوچاكێك بە سەیارە بە گوندەكاندا دەگەڕا بۆ بانگەواز، جارێكیان لەپڕ سەیارەكە وەستا، دابەزین سەیریان كرد قەترەیەك بەنزینى تیا نەماوە، دەستیان بە دوعا و گریان كرد، لەپڕ كابرا كەوتە دڵى كە سەیارە ئیش دەكات، بە سایقەكەى وت هەستە سولف لێدە، سولفى لێدا، سەیارە بەبێ بەنزین ئیشى كرد و رۆیشت".
ئەم دوو رووداوە (گەڕانەوەى ئاوى نیل پاش وشكبوونى بەو نامەیە+ ئیشكردنى سەیارە بەبێ بەنزین) هیچ قسەیەكیان لەسەر ناكەم، بەلاَم دەزانم زۆرێك دەڵێن بۆ خوا ناتوانێ شتى وا بكات؟ ئەوە نەبوو ئاگر ئیبراهیم پێغەمبەرى نەسووتاند؟ بێگومان خوا هەموو شتێكى پێدەكرێ، بەڵام قسەكە لەوەیە ئایا ئەوە دەكات؟ ئایا یاسا گەردوونیەكانیش فەرمانى خوا نین؟ بۆچى دەبێ ئیمانى خەڵك بەوە بەهێز بكرێ كە باوەڕ بە خەرقى یاسا كەونییەكان بكەن نەك باوەڕ بە شوێنكەوتنى یاسا كەونییەكان؟ خۆ نابی ئێمە بەناوى كەرامەتیشەوە باوەڕ بە هەموو رووداوێكى سەیر و ناسروشت بكەین.گەر بەهەڵەدا نەچووبم مەسعود محەمەدە دەگێڕێتەوە كە باوكى، واتە مەلاى گەورە وتوێتى "كەرامەت لاى من ئەوە نیە كەسێك بە بێ پرد بەسەر روبارێكدا بپەڕێتەوە، بەڵكو كەرامەت ئەوەیە پردێك دروست بكات هەموو كەس بەسەریدا بپەڕنەوە".
بۆچى خەڵكى ئێمە وا پەروەردە بكرێ كە ئەم هەموو وردەكاری و جوانى و گەورەییەى لەم كەونەدا هەیە ئیمانیان بە گەورەیى و دەسەلاَتى خوا زیاد نەكات تا بێین بۆ بەهێزكردنى باوەڕیان بە دەسەڵاتى پەروەردگار پەنا ببەین بۆ باسكردنى ئەوەى تەماتەیەك یان شوتیەك لە دەمارەكانیدا وێنەى وشەى "اللە" دەخوێنرێتەوە، یان قەدەكانى ریزە درەختێك لە شێوەى "لا اله الا الله" دەچن، یان پیاوێك بۆنى قرچەى جەرگى خواناسێكى كردوە كە لە ترسى خوا سوتاوە، یان لەكاتى بومەلەزە گەورەكەى توركیادا گەڕەكێك خاپوور بووە و تەنیا مزگەوتەكەى بەساغى ماوە، یان منداڵێك بە سونەتكراوى لەدایك بووە؟!
لە 7-5-2004 خەتیبێكیدى لە خوتبەدا گێڕایەوە "كابرایەك چەندین بیرى گەیاندە ئاو، جارێك بیرێكى لێدا تەڕایى دەركەوت وتى سبەى تەواوى دەكەم، نەیوت ئیشەڵا، سبەى هاتەوە دە دوازدە مەتریترى لێدا هەر نەگەیشتە ئاو، دە دوازدە بیریتریشى لێدا هەر نەگەیشتنە ئاو، چونكە نەیوت ئیشەلاَ".
بەڵام ئایا راستە ئیشەلاَ نەكردن دەبێتە مایەى ئەوەى ئاوى ژێر زەوى بنیشێ و بیر نەگاتە ئاو؟.
* مامەڵەكردن لەگەڵ دەقەكانى فەرموودەكان:
چۆنیەتى مامەڵەكردن لەگەڵ فەرموودەكانى پێغەمبەر (د.خ)، یان وردتر بڵێین ئەو دەقانەى بە فەرموودە ناسراون، بەدرێژایى زیاتر لە هەزار ساڵى مێژووى دواى كۆكردنەوەى ئەو دەقانە و پۆلێنكردن و لە تەتەڵەدانیان و بەكارهێنانیان وەك سەرچاوەى فیكر و فیقه و ئاكارى ئیسلامى، مشتومڕ و جیاوازییەكى زۆرى لەنێوان زانایان و قوتابخانەكانى فیكر و فیقهى ئیسلامیدا دروست كردووە.
ئەڵبەت بەگشتى هەموولا لەگەڵ ئەوەبوون كە سوننەت "كە بە گوتە و كردەوە و پەسەندكردنەكانى پەیامبەر پێناسە كراوە" حوججەیە و پێویستە بكرێتە سەرچاوەى فیكر و یاسادانان، بەڵام ناكۆكیى هەبووە لەوەى ئایا كام فەرموودە راستە و كامە ناڕاست و دانراوە و ئاست و پلەكەى چییە؟ كامەیان دەكرێ لە بوارى عەقیدە و شەریعەت و سلوكدا بەكار بێ و كامەیان دەبێ تەنیا لەبوارى شەریعەت یان تەنیا لە بوارى ئامۆژگارى و پاككردنەوەى دەرووندا بەكاربێن؟ لە كام حاڵەتدا كار بە عەقڵ دەكرێ و كار بە فەرموودەى جێگومان ناكرێ؟ ئایا فەرموودە دەتوانێ حوكمى قورئان نەسخ یان سنووردار "تقیید" بكات؟ ئایا دەكرێ فەرموودەى لاواز و دانراو بۆ بەهێزكردنى ئیمان بەكاربێ؟ ئایا دەكرێ هیچكام لە سەرچاوە مێژوییەكانى فەرموودە وەك قورئان بە بێدوودڵى وەربگیرێ؟ ئەمانەو چەندین ئیشكالاتى تر.
ئەوەتە لەكاتێكدا دەیان فەرموودە هەیە باس لە هاتنى محەمەدى مەهدى دەكەن، كەچى ئیبن خەلدون لە "المقدمە"كەیدا هەموو ئەو فەرموودانە بە لاواز دادەنێ. یان عەلامە و فەیلەسوفێكى وەك ئیمامى غەزالى لە كتێبە بەناوبانگەى "احیاو علوم الدین"دا بەبێ سڵەمینەوە سەدان و هەزاران فەرموودەى بەكارهێناوە كە لەلایەن سەرچاوە موعتەبەرەكانى فەرموودەوە بە لاواز و دانراو لەقەڵەم دراون.
دەیان بەرگ كتێبى گەورە لەبارەى فەرموودە دانراوەكانەوە بڵاو كراونەتەوە و مشتومڕەكانیش هەر وا بەردەوامن و قوتابخانە فیكرى و سیاسى و فیقهییەكانى ئیسلام هەر یەكە و بەپێى لێكدانەوەكانى خۆى حوكم لەسەر هێز و حوجییەتى ئەم یان ئەو فەرمودە دەدات، یان تەئویلى بۆ دەكات.
ئیتر با كێشە قوڵەكانى نێوان شیعە و سونە لەو روەوە بوەستن. ئەوەى لێرەدا و بۆ ئەم بابەتەى ئێمە مەبەستە ئەوەیە، ئایا وتارخوێنەكان لەناو ئەم مشتومڕ و ناكۆكییە قووڵەدا چۆن مامەڵە لەگەڵَ فەرموودەكان دەكەن كە چەندین جۆر و ئاستیان هەیە و ناكۆكیى لەبارەیانەوە هەیە، بەتایبەت كە هەندێ لە فەرموودەكان واتاى غەریب بەدەستەوە دەدەن؟ ئایا ئەوان لە وتارەكانیاندا تەنیا فەرمودە راستەكان بەكاردێنن یان بەپێى پێویستیى بابەتى وتارەكانیان هەڵدەبژێرن و گوێ بە پلەى راستییەكەى نادەن؟.
سەرەتا ئەوە روونە كە نەك تەنیا لە ناوەندێكى دواكەوتووى وەك كوردستاندا، بگرە تەنانەت لەسەر ئاستى جیهانى ئیسلامیش هەوڵێكى جدی بۆ پێداچوونەوەى زانستى فەرموودە لە رووى مەتنەوە نەك لە رووى سەنەدەوە نیە كە رەنگە بەوە دەیان سەدان فەرموودە لە پشكنین دەرنەچن، عەبدولجەواد یاسین لە كتێبى "السلگە فی الاسلام"دا كۆمەڵێ تێبینى وردى لەو رووەوە خستۆتە روون كە دەكرێ بكرێنە بناغەى پرۆژەیەك بۆ دیراسەكردنى مەتنى فەرموودەكان، بەوانەیشەوە كە لە هەردوو سەحیحى بوخارى موسلیمدان. لەبەرئەوە ئێمە چاوەڕێ ناكەین وتارخوێنەكان، كە زۆرێكیان لە سەرەتاى تەمەنى گەنجێتیدان و تفاقی زانستییان كەمە، بەو ئەركە هەستن و شەن و كەوی هەموو فەرموودەكانى نێو سەرچاوە ئیسلامیەكان بكەن، لێرەوە زۆرجار وتارخوێنەكان، دیارە نەك تەنیا لە كوردستان، بۆ بەهێزكردنى كاریگەریى وتارەكانیان سڵ ناكەنەوە لەوەى تەنانەت فەرموودەى لاوازیش بەكار بێنن، لەم دواییەدا لە سایتێكى ئینتەرنێت كتیبێكم داونلۆد كرد بەناونیشانى "مئە حدیپ من الاحادیپ الچعیفە و الموچوعە وهی منتشرە بین الخگباو و الوعاڤ" واتە 100 فەرموودە لاوازو هەڵبەستراو كە لەنێو وتارخوێن و ئامۆژگاریكارەكاندا بڵاون، كە هەندێكیان هەر بە راستى زۆر بەناوبانگن لەوانە (من لم تنهه صلاته عن الفحشاء والمنكر، لم يزدد من الله إلا بعداً/ إياكم وخضراءُ الدِّمن فقيل: ما خضراء الدِّمن؟ قال المرأةُ الحسناء في المنبت السوء/ من حج، فزار قبري بعد موتي، كان كمن زارني في حياتي/ اختلاف أمتي رحمة/ أدَّبني ربي. فأحسن تأديبي/ الناس كلهم موتى إلا العالمون، والعالمون كلهم هلكى إلا العاملون والعاملون كلهم غرقى إلا المخلصون والمخلصون على خطر عظيم/ ((أنا عربي والقرآن عربي ولسان أهل الجنة عربي/ صوموا تصحوا/ لولاك ما خلقت الدنيا/ المتمسك بسنتي عند فساد أمتي له أجر شهيد/ الأقربون أولى بالمعروف/ خير الأسماء ما عبِّد وما حـمِّد/ النظرة سهم من سهام إبليس من تركها خوفاً من الله آتاه الله إيماناً يجد حلاوته في قلبه/ ليس الإيمان بالتمني ولا بالتحلي، ولكن ما وقر في القلب وصدقه الفعل/ رجعنا من الجهاد الأصغر إلى الأكبر/ أبغض الحلال إلى الله الطلاق/ إياكم والحسد فإن الحسد يأكل الحسنات كما تأكل النار الحطب/ الحكمة ضالة كل حكيم ، فإذا وجدها فهو أحق بها)).
رۆژانە ئەم فەرمودانە و چەندینى تر لە وتارەكاندا بەكاردێن و دەبنە پێكهێنەرى عەقڵى ئاینیى ئێمە، كەچى دواتر دەردەكەوێ زۆرێكیان دانراون یان گومان لە راستییاندا هەیە.
لەم رۆژانەدا كچەكەم كە لە قۆناغى سەرەتاییە لە قوتابخانە هاتەوە وتى "باوكە مامۆستاكەمان وتویەتى خوا ئەم دنیایەى لەبەر خاترى پێغەمبەر دروست كردووە، راست دەكات؟!".
وەك دەبینى ئەوە هەمان فەرموودەى "لولاك لولاك لما خلقت الافلاك"ە كە دانراویەكەى بەناوبانگە، كەچى مامۆستاى قوتابخانە دەیكاتە بەشێك لە رۆشنبیریی ئاینیى قوتابیان. من لێرەدا خۆم بە ئەهلى ئەوە نازانم بڕیار لەسەر راستى و ناراستى فەرموود بدەم، بەڵام هەندێ دەق هەن جارى وا هەیە سەنەدەكەیشیان مەعقولە كەچى وردكردنەوەى مانایەك دەدات بەدەستەوە كە جێى سەرسوڕمانە، جێى خۆیەتى وتارخوێنان زیاتر پشت بەو فەرموودانە ببەستن كە حاڵەتى لەو جۆرەیان لێناكەوێتەوە.
بۆ نموونە لە 26-10-2001 وتارخوینى مزگەوتێك وتى: "پێغەمبەر (د.خ) دەفەرموێ: هەر كەس رۆژووى نیوەى شەعبان بگرێ پاداشتى 12 هەزار شەهیدى بۆ دەنووسرێ".
هەر هەمان وتارخوین لە 18-10-2002 وتى "لە حەدیسدا هاتووە هەر كەس (13 و 13و 15)ى شەعبان بەرۆژو بێ ئەجرى 70 پێغەمبەرى هەیە و ئەگەر لەو ساڵەدا بمرێ بە شەهید حسێبە". ئایا راستە گرتنى رۆژوویەكى ئارەزومەندانە پاداشتى 70 پێغەمبەر یان 12 هەزار شەهیدى هەیە؟ بەراستى باوەڕپێكردنى ئەستەمە.
* ماوەى وتارەكان:
درێژكردنەوەى وتار بۆ نیو سەعات و زیاتر یەكێكیدییە لە لایەنە سەلبیەكانى هەندی لە وتارەكان. هەندێ لە وتارخوێنان درێژیى وتارەكانیان بە نیشانەى بەهێزى دەزانن بێ ئەوەى بیر لەوە بكەنەوە كە ئەوە ئامادەبووان تووشى بێزارى و خەوبردنەوە دەكات، ئەمە جگە لەوەى خەڵكێكى زۆر هەن رەنگە نەخۆش بن، ئازاریان هەبێ، پەلەیان بێ، برسییان بێ، سەرما و گەرمایان بێ، نەتوانن ئەوەندە خۆیان راگرن، كەچى باباى وتارخوێن لەم بابەتەوە دەیبات بۆ ئەو بابەت و خاڵ بەدواى خاڵ وتارەكەى درێژ دەكاتەوە بێ گوێدانە حاڵەتە تایبەتەكانى ئامادەبووان، بێدەنگیى خەڵك و سەرنجدانیان زۆرجار ئەو وەهمە لاى وتارخوێن دروست دەكات كە قسەكانى زۆر كاریگەرن و خەڵك تامەزرۆى درێژكردنەوەیە، بۆیە بە حەیفى دەزانێ بەردەوام نەبێ.
بۆ خۆم حاڵەتم بینیوە لە قرچەى گەرماى هاویندا دەیان نوێژكەر لە رەمەزاندا لەبەرخۆر دانیشتوون و چین چین ئارەقیان رشتوە وبڕستیان لەبەر بڕاوە و وتارخوێنیش بەكاوەخۆ درێژەى بە وتارەكەى دەدا.
جارێكیان وتارخوێنێك، كە لەجیاتى مامۆستاى مزگەوتەكە خوتبەى دەدا، بەرنامەیەكى تەواوى دانا بۆ باسكردنى لە ئەلیفەوە تا (ى)ى ئاینى ئیسلام دانا و هەر درێژى كردەوە، تا كار گەیشتە ئەوەى پیرە پیاوێك گەیشتە گیانى و هەستایە سەرپێ و وتى "مامۆستا بەسە! ئێمە ئیختیارین میزمان پێڕاناگیرێ" كەچى ئەو لەباتى داواى لێبوردن كردن وتى "خۆ كاتمان ماوە هێشتا". وتاردەر، لە هەموو جێیەك هەمیشە حەزى لە درێژكردنەوەى قسەكانیەتى، بەتایبەت ئەگەر ببینێ جەماوەر بە بایەخەوە گوێ لە قسەكانى دەگرێ. گرفتەكە لەوەدایە هەندێ وتارخوێن كاتێ پێى دەڵێیت "وتارەكەت درێژە"، ئەوە بۆ بێحەوسەڵەیى تۆ یان رەنگە بۆ لاوازیى ئیمانت دەگێڕێتەوە، یان پێت دەڵێ "ئاخر بابەتەكە دەیهێنێ"، بەڵام درێژكردنەوەكە لە واقیعدا سیفەتى كۆى وتارەكانە نەك سیفەتى بابەتێكى تایبەت كە رەنگە ئاوكێش بێ، ئەمە جگە لەوەى سونەت وایە مرۆڤ كاتێ پێشنوێژى بۆ خەڵك دەكات یان وتار دەدات بە كورتى بیكات، ئەوەتە لە فەرمودەیەكى سەحیحدا كە "پێنج ئیمامەكە "الخمسە" ریوایەتیان كردووە "ئەنەس دەگێڕێتەوە: لەدواى هیچ پێشنوێژێكەوە نوێژم نەكردوە سوكتر و تەواوتر بێ لە پێغەمبەر و ئەگەر دەنگى گریانى مناڵێكى ببیستایە نوێژەكەى كورت دەكردەوە نەوەك دایكەكەى سەرى لێ بشێوێ"، هەروەها لە ریوایەتێكیتردا كە پێنجەكە جگە لە بوخارى گێڕاویانەتەوە جابرى كوڕى سومەرە دەڵێ "لەگەڵ پێغەمبەر نوێژم دەكرد، نوێژەكەى مامناوەند و وتارەكەى مامناوەند بوو".
لە ریوایەتێكیتردا كە موسلیم و ئەحمەد ریوایەتیان كردوە عەمار دەڵێ "لە پێغەمبەرم بیست دەیفەرموو درێژیى نوێژى پیاو و كورتیى وتارەكانى نیشانەى شارەزاییەتى".(فەرموودەكان لە كتێبی: تاج الاصول، مەنسوور عەلى ناسف، بەرگى یەكەم) وەرگیراون.
ئاخر خەڵك هەیە نەخۆشە، هەیە پیر و پەك كەوتەیە، هەیە ئازارێكى هەیە، هەیە كارى بەجێهێشتووە، هەیە نەخۆشى بەجێهێشتووە، هەیە هەژارە و پێویستە بچێت بەدەم كارێكەوە. بەڵام نازانم بۆچى زۆرێك لە وتارخوێنەكان، بەتایبەت ئەوانەیان كە خۆیان بە جەماوەرى و زیندوو دادەنێن، خۆ لەم فەرموودانە نەبان دەكەن، كەچى هەندێ جار لەسەر سەرپێچیكردنى خەڵكێك لە فەرموودەیەكیدى هەڵایەك لە وتارەكانیاندا دەنێنەوە؟
* كاریگەریى سیاسەت و گرووپگەرایى:
ئەگەر سیاسەت واتاى "گرنگیدان بە كاروبارى گشتى و بەڕێوەبردنى وڵات" بێ، ئەوە هەموو كەس، ئاینى و نائاینى، مافى هەیە قسە و دەورى لەو بوارەدا هەبێ (من لم یهتم بامر المسلمین فلیس منهم)، هەر وەك بە حوكمى ئەوەى كارەكتەرى سەرەكى چالاكییە سیاسیەكان لە وڵاتى ئێمەدا حزبەكانن و هێشتا تاك نەیتوانیوە ببێتە رەقەمێك كە بتوانێ جێپەنجەى خۆى لەو دنیایەدا بچەسپێنێ ، ئاساییە كە مامۆستایانى ئاینیش ئینتیمایان بۆ هەر حزبێك هەبێ كە بڕوایان بە پێڕە و پرۆگرامى هەیە، بەڵام مەرجە ئەم حزبیبوونە لە وتارەكانى رۆژى هەینیدا رەنگ نەداتەوە، چونكە ئەو كاتە مزگەوتەكان بەسەر حزبەكاندا دابەش دەبن و مزگەوت ئەو پاكیزەییەى لەدەست دەدات كە هەموو كەس و لە هەموو رەوت و ئاراستەیەك بەبێ سڵەمینەوە بۆ نوێژ و جومعە رووى تێبكەن.
بەداخەوە لە هەندێ شوێندا ئەو دابەشبوونە تائێستاش هەستى پێدەكرێ ئەگەرچى وەك جاران زەق نیە. پێموایە ئیسلام پەیامێكى بان نەتەوە و حزب و مەزەبە، زانایانى ئاینیش بە دەقى فەرموودە میراتگرى پێغەمبەرن، لەبەرئەوە ئەگەر سیاسەت و حزبایەتیشیان كرد دەبێ ئەو خسوسیەتەى ئیسلام و پێگە ئاینیەكەى خۆیان لە دەست نەدەن بەتایبەت لەوتارەكانیاندا، چونكە هەر جۆرە تەحەیوزێك لەسەر حسابى كاڵبوونەوەى رۆحیەتى ئەو پێگە رۆحییەیان دەبێ و بە سەلبییش لەسەر كۆى پەیامى ئاین دەشكێتەوە.
ئەوەتا لایەنگرانى حزبێك متمانەیان بە زانا ئاینیەكانى سەر بە حزبەكەى خۆیان هەیە بەڵام بەچاوى گومان و لە روانگەیەكى حزبییەوە بۆ زانا ئاینییەكانى سەر بە حزبەكانیدى دەڕوانن و ئەو رێز و حورمەتەیان لێنانێن كە لەوانەى خۆیان دەنێن، ئەمە لەكاتێكدا هەردووك زاناو هەڵگرى هەمان پەیامن، لەوەدا زاناكان خۆیشیان پشكى بەرپرسیارێتییان بەردەكەوێ. دەمەوێ بڵێم: هەر كاتێ وتارخوێن تەحەیوزى بۆ حزبەكەى یان بۆ مەزەبەكەى یان بۆ نەتەوەكەى یان بۆ دەسەڵات كرد لەبەرامبەر ئەوانیدى بەبێ لەبەرچاوگرتنى لایەنى هەق و ناهەق و، بەبێ لەبەرچاوگرتنى ئەو راستییەى كە ئەو رەمزى پەیامێكى ئینسانیى و جیهانى و بان نەتەوە و مەزەب و حزبە، ئەو كاتە لەوە دەكەوێ نوێنەرێكى راستەقینەى پەیامەكە و میراتگرى پەیامبەرى ئەو ئاینە بێ. ئەمە نە بەو مانایەى لە ناونیشانەكەى دەشۆرێتەوە، بەڵكو بەو مانایەى لە سەنتەرەكەى دەترازێ، كە چەقى قورساییە ئاینییەكەیەتى و بڕیارە مەرجەع و دەمڕاست و قسەبیستراوى هەموولا بێ بەبێ جیاوازى.
ئەوەتا زانایانى شیعە و سونەى عێراق بوونەتە بەشێك لە ئامرازەكانى حزب و مەزەبەكانیان و لەوە كەوتوون خەڵكە موسڵمانەكەى لایەنەكانیتر وەك مەرجەع و میراتگرى پێغەمبەر سەیریان بكەن.
لە كوردستانیش هەمان حاڵەت هەیە و خەڵك زانا و وتارخوێنەكانى سەر بە حزبەكان و سەر بە دەسەڵات بە بەشێك لە كادیرەكانى حزبەكان دەزانن. لەكاتى ناكۆكیى و مشتومڕەكانى نێوان كورد و لایەنە عێراقییەكان مامۆستایەكى بەڕێزى ئاینى لە وتارەكانیدا زۆر باسى لە كوردایەتى و عەرەبى شیعە و عەرەبى سونە دەكرد تا ئەو رادەیەى تەئسیلى شەرعی بۆ دروستكردنى دەوڵەتى كوردستانى گەورە دەكرد و دەیكردە بەشێك لە داواكاریى ئایەتەكانى قورئان، جارێك هەلێكم بۆ هەڵكەوت پێم وت (مامۆستا! ئەگەر مەلاى شیعە وتى شیعە و مەلا سونە وتى سونە و مەلاى كورد وتى كورد، ئیتر چ بەهایەك بۆ هاوبەشایەتییە ئاینیەكە و ئیسلام دەمێنێتەوە؟. ئەسڵ ئەوەیە مەلاكان هێماى یەكێتیى و تەبایى نێوان پێكهاتەكانى كۆمەڵ بن و داوا لە لایەنە ناكۆكەكان بكەن كۆتایى بە فیتنە و شەڕ بێنن بن نەك خۆیان ببنە بەشێك لە هۆكار و ئامرازەكانى پارچە پارچە بوون".
راستیكەى قسەكانى پێ خۆش بوو، تەنانەت داواى لێكردم هەر تێبینیەكم هەبوو بۆى بنووسم. یەكێك لە مەترسییەكانى وابەستەبوونى مامۆستایانى ئاینى بە حزب و دەسەڵاتەوە ئەوەیە ئەوان ناچار دەبن بەپێى سیاسەت و هەڵوێست دەسەڵات و حزبەكان قسە بكەن و دەقەكان تەئویل بكەن.
حزب و دەسەڵاتیش بەپێى بەرژەوەندیى خۆى داواى هەڵوێست لە وتارخوێن دەكات نەك بەپێى ئەوەى كە ئاین خۆى چۆنە وا بكەن. دەبینى كاتێ ئیشى بەوەیە كەس قسە لە قسەیدا نەكات بە مەلاكان دەڵێ "ئێوە كارتان باسى خوا و پێغەمبەر و نوێژ و رۆژووە و كارتان بە سیاسەت و حكوومەتەوە نیە"، بەڵام كاتێك لەلایەن نەیارەكانیەوە تەنگاو دەكرێ و پێویستى دەكەوێتەوە میمبەرەكەى مەلاكان پێیان دەڵێ "ئیسلام پەیامى رزگارییە و ئەركى ئێوەیە خەڵك هان بدەن بۆ پشتیوانیى لە حكوومەت و حزب لە دژى عەرەبى شۆڤێنى و بەعس و مالیكى و نازانم چى".
واتە حزب و دەسەڵاتى عەلمانیش، كە ئیدیعاى جیاكردنەوەى ئاین لە دەسەڵات دەكات، ئاین و رەمز و ناوەندەكانى بۆ بەرژەوەندى خۆى بەكاردێنێ. لەكاتى هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەى كوردستاندا لە كۆتایى 2005دا كە مەترسیى هەبوو خەڵك بەهۆى ناڕەزاییان لە سیاسەتى دەسەڵاتى كوردى نەچن بۆ دەنگدان، مامۆستاى سەر بە دەسەڵات هەبوو فتواى دەدا هەركەس دەنگ نەدات كافرە، كەسیش لە دەسەڵات نەیوت "كاكە ئێمە ساڵانێكە شەڕى ئەوە دەكەین لە مۆتەكەى تەكفیر رزگارمان بێ، ئێوە چۆن وا بە سووك و ئاسان خەڵك لەسەر دەنگنەدان كافر دەكەن؟!"، واتە ئەگەر هەڕەشەى تەكفیر، كورد وتەنى، لە بەرژەوەندیى پەزەكان بێ شتێكى ئاساییە. هەروەها هەر خۆم لە خوتبەى مەلاى سەر بە تەیارى ئیسلامیشدا بووم دەیوت "هەر كەس دەنگ نەدات خائینە بە خوا و بە پێغەمبەر و هیچە".
هیچ حزبێك بە زاناكانى ناڵێ "مامۆستاینە ئێوە زانان سەرپشك بن ئاین چۆنتان پێدەڵێ وا بكەن و، گوێ بەوە مەدەن ئێمە بەوە رازین یان نا".ئەمەیە بەكارهێنانى ئاین و زانایانى ئاینى بۆ مەرامى سیاسى. ئەوەش گرفتێكە كە هەندێ لە زاناكانیش زوو بەوە رازى دەبن كە ببنە بڵنگۆى سیاسەتەكانى حزبەكەى یان دەسەڵاتەكە و دەقەكان بەپێى نەزمى ئەو لێكدەدەنەوە و زۆرجاریش بە زمانێكى توند و ئاگرین و بە رووپۆشێكى ئاینییەوە بەرگرى لە هەڵوێست و بڕیارەكانیان دەكەن. بەستنەوەى دەق و رێنوینییە ئاینییەكان بە هەڵوێستە سیاسى و حزبییە كاتى و تێپەڕەكانەوە رەنگدانەوەى سەلبى لەسەر پیرۆزى و سەنگینى و بەهاى ئەو دەقانە لە كۆنەستى خەڵكدا دەكات.
* ئاشنایى بە رۆشنبیرى و قوتابخانە فیكرییەكانى سەردەم:
لە كۆندا زۆر جار زاناى ئاینى لە هەمان كاتدا پزیشك و فەیلەسوف و ماتماتیكناس و یاساناس و فەلەكناس و كیمیاناس و مێژوونووس بووە، ئەویش لەبەر سنوورداریى ئەو زانستانە لەلایەك و نەبوونى زانا و دامەزراوەى پسپۆڕ لەو بوارانەدا لەلایەكیترەوە. تا ئەم دواییانەش لە گوندەكاندا وا سەیرى خوێندەوار و بەتایبەت مەلاى دێ دەكرا كە هەموو شتێك دەزانێ، بیرم دێ لە كۆتایى هەفتاكانى سەدەى رابردوودا لە گوندەكەى خۆمان پاندانێكى چوار نووكیم وەك خەڵاتى بە یەكەم دەرچوونم لە پۆلى دووى سەرەتایى وەرگرت، پاندانەكە تێكچوو، بێ سێ و دوو لێكردن بردمان بۆ لاى مەلاى گوندەكە بۆمان چاك بكاتەوە!.
ئەم مەنتیقە بۆ ئەم سەردەمە، كە پسپۆڕییەكان زۆر بوون بەسەرچووە و كەس نیە لە هەموو شتێك بزانێ، لەبەرئەوە نابێ كەس قسە لە هەموو بوارێكدا بكات. بەڵام هەندێ وتارخوێن رێ بە خۆیان دەدەن بەناوى ئیسپاتكردنى راستییە ئاینیەكانەوە بەناوى زانایانەوە قسە بكەن، زۆرجار بەبێ شیكردنەوەى زانستى دەوترێ زانست ئەوە و ئەوەى سەلماندووە، وەك ئەوەى دەوترێ زانست سەلماندوویەتى "بۆ نموونە بەكارهێنانى ئاڵتون بۆ پیاو زیانبەخشە"، لە 22-8-2008دا وتارخوێنى مزگەوتێك دەیوت "زانایانى فەلەك بە كافر و موسڵمانەوە لەو باوەڕەدان كە لەگەڵ هاتنى مانگى رەمەزاندا گۆڕانكارییەكى گەورە لەم كەونەدا روودەدات" بێئەوەى بچێتە نێو وردەكارى و خستنە رووى ئەو سەلماندنانەوە.
پێویستە ئەوەش بڵێین كە زۆرێك لە وتارخوێنان شارەزایی پێویستیان لەبارەى ئەفكار و فەلسەفە هاوچەرخەكانەوە نیە، لەبەرئەوە كاتێ لە شوێنگەى رەخنەلێگرتندا باسیان دەكەن دەكەونە هەڵەى زانستیی زەقەوە.
لە خوتبەى رۆژى 13/2/2004 دا وتارخوێنێكى گەنجى یەكێ لە مزگەوتەكان لەمیانى رەخنەگرتنى لە كۆمۆنیستەكان، بە ئامادەبوونى هەزاران كەس وتى "دەزانن كۆمۆنیست یانى چى؟ هەر خۆى وەڵامى دایەوە: كۆمۆنیست، لە دوو وشە پێكدێ، كۆمۆن یانى خوا، نیستیش یانى نیە، كەواتە كۆمۆنیست یانى خوا نیە!".
ئایا رەوایە وتارخوێنێك بە حساب 12 عیلمە و ئیجازەى زانستیى وەرگرتووە و رێنمایى هەزاران كەسى پێ سپێردراوە هێندە زانیارى نەبێ لانى كەم بزانێ وشەى "كۆمۆنیست" بە ماناى "خوا نیە" نایەت؟ ئەوەى ئەلف و بێیەكى لە فیكر و زمان خوێندبێ ئەو هەڵەیە ناكات. كۆمۆنیست بەو كەسە دەوترێ كە باوەڕى بە كۆمۆنیزم هەیە، ئیسلامیست ئەو كەسەیە باوەڕى بە ئیسلام هەیە و..هتد و وشەى كۆمەن بەماناى "گشتى" دێ و وشەكە هیچ پەیوەندیى بەو لێكدانەوەى مامۆستاوە نیە.
هەروەها جارێكیتر هەر هەمان وتارخوێن لە باسى مافى مرۆڤدا دەیوت "ئیسلام مافى بە هەموو كەس داوە، بەڵام لە غەرب سەرەتا سەگ مافى لە هەموان زیاترە، دواتر منداڵ، ئەنجا ژن ئەنجا پیاو" نازانم ئەو پۆلێنەى لە كوێوە هێنا و پشتى بە چ دیراسەیەك بەست؟ پێموایە تەنیا خەیاڵێكە بۆى هاتووە و هیچیتر. ئاخر ناكرێ زاناى موسڵمان هێندە لە بیروباوەڕ و فەلسەفەكانى دنیاى نوێ و پێشكەوتنەكانى بێخەبەر بێ. ئاخۆ چەند لە زانا و وتارخوێنەكانمان بە وردى ئینجیل و تەورات و فیكرى ئەو دوو ئاینەیان خوێندووەتەوە و تێیدا شارەزان؟ چەندیان لە دیراسەكردنى قوتابخانە فیكرى و سیاسیەكاندا (كۆمۆنیزم، سۆشیالیزم، لیبرالیزم، كاپیتالیزم، پۆزەتیڤیزم، ستراكچرالیزم، ئیگسیزستێنیشیالیزم و...هتد) قووڵ بوونەتەوە و بە شارستانێتى و مێژووى خۆرئاوا ئاشنان؟! بۆچى زاناكانى ئێمە هەوڵ نادەن وەك ئەحمەد دیدات وئیبن خەلیل ئەڕەحمان ئەلهندى و محەمەد باقر سەدر و حسێن ئەلجسر لە هەمان كاتدا زاناى ئاینى و پسپۆڕى بوارى ئاین و فەلسەفەكانى دنیاش بن؟ هاشم ساڵح لەبارەى پاپا بنیدكتى شازدەیەمى پاپاى ڤاتیكانەوە دەڵێ "ئەو نە تەنیا گەورەترین كەسە لە كەنیسەى مەسییدا، بەڵكو گەورەترین لاهوتى و فەیلەسوفە لە مێژووى پاپاویەتدا و موحازەرەكەى-ئەوەى چەند ساڵێك لەمەوبەر هەرایەكى نایەوە- ئەوەندە ئاستى بەرزە مەگەر ئەوانە كە لە بوارى زانست و ئاگادارى لە مێژووى فەلسەفەو ئایندا دەریایەكن لیى تێبگەن" بۆیە دواتر ئەویش دەڵێ "بریا زاناكانى موسڵمانانیش وەك پاپا بەڕووى تیۆرە زانستى و فەلسەفیەكاندا دەكرانەوە و تەنها بە زانستە ئاینى و فیقهیەكان وازیان نەهێنایە".
* زمانى ئاخاوتن: راستە بوونى حەماسەت رەگەزێكى گرنگە لە وتارداندا، بەڵام حەماسەت وەك وروژان و دڵگەرمكردنێكى عاتیفى جیایە لەوەى وروژانى عاتیفە و حەماسەت سەربكێشێ بۆ بەكارهێنانى زمانێكى توندوتیژ لە مەسەلەكاندا، كە كاریگەرى خراپى بۆ سەر كۆمەڵگە و گیانى لێبوردەیى دەبێ.
لە لەكاتى گفتوگۆكانى پەرلەمان لەبارەى پرۆژە یاساكانى فرەژنى و یاساى بارى كەسێتى لە سەرەتاكانى 2009دا، لە هەندێ خوتبەدا بە ئاشكرا بانگەشە بۆ توندوتیژى دەكرا، كە ئەوە زۆر مەترسیدارە. خەتیبێك پڕ بە گەرووى هاوارى دەكرد "پێویستە حكوومەتى هەرێم ئەو زمانانە ببڕی كە لە پەرلەمان فلاَنە قسەیان كردووە" هەروەها لە نزاكاندا دەپاڕایەوە "خوایە ئەو دەستانە فەلەج بكەیت كە دەستیان بۆ فلاَنە بڕیار هەڵبڕى!".
ئاخر ئەوە گێڕانەوەى كەلتوورى خوێن و شەڕە. ئەوە نیشانەى ئەوەیە كە زۆرمان ماوە لە فەلسەفەى پێكەوەژیان و قبوڵكردنى جیاوازیییەكانى نێو كۆمەڵَگە تێبگەین. وتارخوێن وەك هەر هاوڵاتیەك مافى خۆیەتى بەرگرى لەو بیروباوەڕ و و بڕیارە بكات كە باوەڕى پێیەتى و رەخنە لەو بڕیارانە بگرێ كە بە نادروستیان دەزانێ، بەڵام بەرامبەریش وەك هاوڵاتى مافى ئەوەى هەیە بەبێ ترس بۆچوونى خۆى دەربڕێ. بانگەشەكردن بۆ "زمان بڕین" لەسەر رادەربڕین دیاردەیەكى ترسناكە. سەیرە كەلتوورێك خاوەنى ئایەتى "لا اكراه فی الدین" بێ هێندە لە ئازادیى دەربڕینى نەیارەكانى بترسێ و چێژ لەوە ببینی ئەوان نەوێرن زار بكەنەوە و داواى "زمان بڕین"یان بكات ئەگەر زاریان پژا و گوزارشتیان لە خۆیان كرد. سەید قوتب، كە لە ناوەندى فیكرى و سیاسیدا بە كەسێكى توندڕەویش ناوى رۆیشتووە، لە "فی ڤلال"ەكەیدا دەڵێ "ئازادیى بیروباوەڕ یەكێ لە مافەكانى مرۆڤە كە بەهۆیەوە پێى دەوترێ مرۆڤ، ئەوەى ئازادیى بیروباوەڕ لە مرۆڤ زەوت دەكات ئەوە هەر لە سەرەتاوە لە مرۆڤایەتیەكەى دادەڕنێ" بۆیە دواتر دەڵێ "لەگەڵ ئازادیى بیروباوەڕدا ئازادیى بانگەواز بۆ بیروباوەڕ و پارێزراوى لە ترس و ئەزیەتدانیش دێتە پێشەوە، ئەگەر وانەبێ ئەو ئازادییە تەنیا ناوە و ناوەرۆكێكى لە واقیعى ژیاندا نیە" (الفكر الاسلامى، قراءات و مراجعات، زكي ميلاد، ئەویش لەل"في ظلال القران، سيد قطب، بيروت، دار احياء التراث العربي، ج 1، لا425) .
تا ئێستە نەتوانراوە كەشێكى وا دروست بكرێ كە زانایانى ئاینى لەگەڵ رۆشنبیرانى عەلمانیى كوردستان بكەونە گفتوگۆیەكى هێمن و بابەتییەوە لەبارەى ئەو چەمكانەى لاى هەردوولا جێى ناكۆكی و مشتومڕن، لەبەرئەوە دەبینى كارلێكى نێوانیان شێوازى زبر و توندوتیژ دەگرێتە خۆ، هەندێ لە رۆشنبیران و نووسەرانى لائیكى وتار یان كتێبی رادیكالى لەدژى ئاین بلاَو دەكەنەوە و زانایانى ئاینیش لەبرى پەنابردن بۆ وتوێژ و وەڵامدانەوە بە فیكر و پرۆژە رەوشەكە بەرەو گرژیى زیاتر دەبن و لە وتارەكانى هەینیدا هێرش دەكەنە سەر ئەو نووسەرانە. پەنابردن بۆ وروژاندنى خەڵك لە دژى نووسەرێك، كە زۆربەیان نازانن چى و چۆنى نووسیوە، نە لە خزمەتى سەنگینى پەیامى ئاین و مزگەوتدایە و، نە لە خزمەتى كەشى پێكەوە ژیان و دایەلۆگى شارستانیانەى نێوان بیروبۆچوونە جیاوازەكانى كۆمەڵگەدایە.
ئەمڕۆ بە ئەستەم ناوى مامۆستایەكى ئاینی لە رووپەڕى رۆژنامە و گۆڤارەكانى كوردستاندا دەبینى كە بە زمانى نووسین و دایەلۆگى مەنتیقى وتوێژ لەسەر ئەو چەمك و كێشە و باسانە بكات كە دنیاى رۆشنبیرى و رۆژنامەنووسى پێیانەوە سەرقاڵن و خۆیانیان لە سنوورى میمبەر و وتارەكانى هەینیدا حەسر كردوە، بەوەش بۆشایى و لێك حاَڵینەبوون و بەدگومانیى دووسەرە لەنێوان رۆشنبیران و مامۆستایانى ئاینى دروست بووە.
پێشتر زانایانى وەك محەمەدى خاڵ و عەلادین سەجادى لەگەڵ ئەركە ئاینیەكانیاندا شۆڕەسوارى مەیدانە رۆژنامەنووسیەكەیش بوون، كەچى ئێستا هەرچى چاو دەگێڕین مامۆستایەكى ئاینى نابینین كە لە هەمان كاتدا نووسەر یان رۆژنامەنووسێكى دیارى نێو گۆڕەپانە رۆشنبیرییەكەش بێ و لە نزیكەوە گفتوگۆ لەگەڵ نوخبە رۆشنبیرەكە بكات و كار بۆ رەوینەوەى ئەو تەمى بەدگومانییە بكات.
* چۆنیتیى مامەڵەكردن لەگەڵ یاسا گەردونیەكان (السنن الكونیە):
هەندێ لە وتارخوێنانى هەینى چێژ لەوە دەبینن كە گەورەیى ئاین لەوەدا دەربخەن كە سونەنە كەونیەكان زەربى سفر بكەن و كێشە ئاڵۆزەكان بە چاوتروكانێك و زیكر و ئەورادێك بەبێ كرد و كۆشش بە رێگەچارەیەكى سیحرى و ناواقیعى چارەسەر بكات، كە ئەمە بە زەرەرە بەسەر گیانى واقیعبینانەى ئیسلامدا، كە باوەڕى بەم دنیایە و یاسا چەسپاوەكانى و زەرورەتى پابەندبوون بەو یاساییانەوە بۆ گەیشتن بە هەر ئامانجێك هەیە، دەشكێتەوە. ئەوەتا عەلى كوڕى ئەبوتالیب (رەزاى خواى لێبێ) لەبەرامبەر ئەو پیاوەى وتى "ئەسپەكەم بە تەماى خوا بەجێدێڵم" وتى "بیبەستەوە ئەنجا بەتەماى خوا بەجێى بێڵە"، پێى نەوت "بڕۆ دوعا بكە یان فلاَنە ویرد بخوێنە خوا دەیپارێزێ و بەجێى بێڵە".
دوعاكردن جگە لەوەى داواكارییە هاوكات وەك لە فەرموودەدا هەیە "جەوهەرى عیبادەت"یشە، واتە كە مرۆڤ دوعا دەكات و ئەوراد دەخوێنێ هەر بۆ ئەوە نیە داواكاریەكەى بێتە دى بەڵكو بۆ ئەوەیشە لە خوا نێزیك بێتەوە و خێرى بگات. رەنگە هەر لێرەوە بێ زاناى گەورە سەعیدى نوورسى پێى وایبوو نوێژە بارانە بۆ ئەوە نیە باران ببارێ، بەڵكو باران نەبارین تەنیا وەرزێكە بۆ كردنى ئەو جۆرە نوێژە، نەك بۆ خودى باران بارین.
خوێندنى نزا و ئەوراد پەرستشێكى رۆحییە بۆ پاكبوونەوە و لە خوا نزیكبوونەوە و بەهێزبوونى ئیرادە و ئومێدى مرۆڤ، نەك بۆ ئەوەى ببنە بەدیلى پابەند بوون بە سونەنە كەونیەكان، لە پێویستیى كاركردن و پلاندانانو شەونخونى داهێنان، وەك لە وتارەكانى هەندێ وتارخوێنەوە دەخوێنرێتەوە. كێشەكانى مرۆڤ و كۆمەڵ و ژینگە و جیهان بە دوعا و پاڕانەوە و خوَندنى ئەوراد چارەسەر نابن، بەڵكو بەكاركردن و بەرنامەرێژى و شەونخونى چارەسەر دەبن و هەر كەمتەرخەمیەكیش لەو رووەوە ئەنجامى خراپى دەبێ .لە وتارێكى رۆژى 6-11-2006دا وتارخوێنێك وتى "بەپێى فەرموودەكان هەر كەسێك كە شەو هات سورەتى ئیخلاس و مەعوزەتەین و ئایەتەلكورسى بخوێنێ و فووى بكا بە خۆى ماڵ و منداڵیدا تا بەیانى لە هەموو خراپەیەكى شەیاتینى ئینس و جین و ئاژەڵان و نەخۆشى و...هتد دوور دەبێ، هەروەها هەر كەس نوێژى بەیانى بە جەماعەت بكات ئەو رۆژە تا ئێوارە لە زیمەى خوادا دەبێ و دەیپارێزێ، هەروەها هەركەس فڵان ویرد بخوێنێ خوا لە هەموو خراپەیەك دەیپارێزێ".
بەلاَم ئایا لە واقیعدا راستە مرۆڤ بە دوعایەك یان خوێندنى ئایەتێك جڕوجانەوەر پێوەى نادا گەر لەچڕە دارستانیشدا بخەوىَ، دز نایەتەسەرى گەر لە ولاَتێكى پاشاگەردانیشدا بىَ و، دوژمن نایەتەسەرى گەر دوژمنداریش بىَ و تووشى نەخۆشى نابىَ و..هتد؟. چەندین كەس لەكاتى گەڕانەوەیان لەنوێژى جەماعەتى بەیانى كوژراون، ئیمامى عەلى لەكاتى نوێژى بەیانیدا شەهید كرا.
وتارخوێنێكیتر دەیوت "هۆكارى ئەوەى منداڵ بە گوێى باوك و دایكیان ناكەن و هۆكارى ئەو هەموو گرفتەى لەخێزاندا هەیە ئەوەیە ژن و مێرد لەكاتى جووتبووندا بیسمیلا ناكەن" و بە متمانەوە دەیوت " ئەگەر دەتانەوێ لە گرفتەكانتان رزگارتان بێ و كیشە لە خێزانەكانتاندا روونەدات لەكاتى جیماعدا بیسمیلا لەبیر مەكەن!".بیسمیلا كردن وەك ویردێك لەهەمووكاتێكدا شتێكى جوانە، بەڵام ئایا هۆى گرفتە ئاڵۆز و جۆراوجۆرەكانى ناو خێزانەكان بیسمیلا نەكردنە؟ ئەى چى بڵیین لەبارەى گرفتەكانى ئەو خێزانانەى بیسمیلاش دەكەن؟ ئایا ئەمە دیدى ئاینە بۆ چارەسەركردنى كێشە و گرفەكانى مرۆڤ و كۆمەڵ، یان ئەمە تێگەیشتنى ئێمەیە؟
لە شەوى 18/19-12-2000 لە بەرنامەیەكى تەلەفزیۆنیدا واعیزێك گێڕایەوە "پیاوێك هاتە لاى حەزرەتى عومەر وتى باران نابارێ، وتى: ئەستەغفیرولاَ بكە. پیاوێكیتر هاتە لاى وتى رزقم كەمە، وتى: ئەستەغفیروڵا بكە. یەكێكیتر هات وتى: منداڵمان نابێ، وتى: ئەستەغفیرولاَ بكە. یەكێ لە ئامادەبووان وتى: قوربان! بۆچى بۆ هەر سێ حاڵەتەكە وات وەڵامدایەوە؟ وتى: ئەوەتە خوا دەفەرموێ "استغفروا ربكم انه كان غفارا يرسل السماء عليكم مدرارا و يمددكم باموال و بنين ويجعل لكم جنات و يجعل لكم انهارا".
ئێمە دڵنیا نین ئایا ئەم رووداوە بەو شێوە سەیرە و بەو رێكەوتنە سەیرە، كە سێ كەس لە یەك كاتدا بێن و بە هەرسێكیان پرسیار لەو سێ بابەتە بكەن كە لە ئایەتەكەدا ئاماژەیان بۆ كراوە، لە مێژوودا رووى داوە یان نا، بەڵام ئەگەر واش دابنێین رووى داوە، ئەوە لەوە دەرناچێ كە ئیجتیهاد و لێكدانەوەى حەزرەتى عومەر خۆیەتى و نابێتە شەرع بۆ تەواوى موسڵمانان، چونكە ئەو ئایەتە تاكدەلالەت "قطعي الدلالة" نیە، بەڵكو دەكرێ ماناى جۆراوجۆرى بۆ بكرێ، بەتایبەت كە ئەو لێكدانەوەیەى پێشوو لەگەڵ بنەما جێگیرەكانى جیهانبینى ئیسلام و هەروەها راستییە كۆنكریتیەكانى زانست و واقیعدا لێكدەدات، كە هەژارى و بێبارانى و منداڵ نەبوون هۆكار و رێگەچارەى خۆیان هەیە و تەنیا بە ئیستیغفار چارەسەر نابن.
ئەم جۆرە تێگەیشتنە لە دەقەكان ئاین دەكاتە پەیامێك بۆ پاڵدانەوە و نەجولاَن و كارنەكردن، ئەمە لەكتێكدا خوا خۆى دەفەرموێ "لقد خلقنا الانسان فی كبد"، واتە ئَێمە مرۆڤمان لە رەنج و ماندوو بووندا خولقاندووە.
زانایەك وتوێتى ئومەتێك خاوەنى ئایەتى"اقرأ"ـە كەچى ناخوێنێتەوە، بە هەمان شێوە لێرەشدا دەڵێین ئومەتێك خاوەنى ئایەتى "كبد"ـە كەچى باوەڕى بە پاڵدانەوە هەیە، خاوەنى ئایەتى "لا اكراه"ـە كەچى باوەڕى بە سانسۆركردنى فیكر و دەربڕین هەیە.زانایانى گەورەى پێشینى ئیسلام وتویانە "لە حاڵەتێكدا ئەگەر دەلیلێكى نەقڵى زەننى لەگەڵ دەلیلێكى عەقڵى قەتعى تەعاروزى كرد عەقڵییەكە پەسەند دەكرێ، خۆ ئەگەر نەقڵییەكى قەتعی لەگەڵ عەقڵییەكى قەتعى تەعاروزى كرد ئەوە عەقڵییەكە وەردەگیرێ و نەقڵییەكە تەئویل دەكرێ، چونكە ناكرێ دەلیلی عەقڵیى قەتعى و دەلیلی نەقڵیى قەتعى پێچەوانەى یەكتر بن".
دەبا ئێمەى نەوەى سەدەى بیست و یەك هیچ نەبێ ئەم فەلسەفەیە بكەینە پێوەر بۆ خوێندنەوەى ئەو جۆرە دەقانە.لە 13-10-2006 وتاربێژێك لە باسى ئەفزالى شەوى قەدردا و لە تەفسیرى ئایەتى (سلام حتى مگلع الفجر)دا وتى: (لەبەرخاترى قورئان لەو شەوەدا خوا كەس لەناونابات، بومەلەرزە روونادات، كەس نامرىَ.
لە ئەسەردا هاتوە جبریل لەوشەوەدا تەوقە لەگەڵ هەموو ئیمانداران دەكات.
جا هەر كەس رەعشە بە لەشیدا هات ئەوە بزانىَ ئەوە جبریلە و خوا لێى خۆش بووە). بەلاَم ئاخۆ راستە و بەڵگەیەكى كۆنكریتى لە واقیعدا هەیە كە لەو شەوەدا كەس نامرىَ، بومەلەرزە روونادات، خوا كەس لەناونابات، یان رەعشە نیشانەى تەوقەى جبریلە؟ ئایا ئەو تێگەیشتنە پەكخستنى سونەنە كەونیەكان نیە؟ ئەوانە هیچیان بەڵگەى گومانهەڵنەگریان لەسەر نیە و لەراستیدا رەنگدانەوەى ئاستى تێگەیشتنى خاوەنەكانیەتى، كە سەرەنجام دەرخواردى جەماوەرەكەیش دەدرێ و ئەویش وەك بەشێك لە دنیابینیى ئاینیى خۆى وەرى دەگرێ.
*پێشنیارەكان:
لە كۆتایى ئەم هەوڵەدا ئەم چەند پێشنیارە دەخەمە بەردەست مامۆستایانى ئاینیى بەڕێز و هەر كەس و لایەنێكى پێوەندیدار، بە مەبەستى ئەنجامدانى گۆڕانكارییەكى جۆرایەتى لە وتارەكانى هەینیدا، كە وەك وتم یەكێ لە ناوەندە سەرەكیەكانى ئاراستەكردن و دروستكردنى راى گشتییە:
1- دەرچووانى قوتابخانە و كۆلێژ و پەیمانگا ئاینییەكان بەگشتى و وتارخوێنەكان بە تایبەتى خۆیان لەچوارچێوەى سەرچاوە فیكری و فیقهییە ئاینیەكاندا قەتیس نەكەن و بە رووى سەرچاوە فیكرى و زانستییە هاوچەرخەكانیشدا بكرێنەوە، تا بتوانن ئاین لەگەڵ عەقڵ و واقیع پێكەوە گرێ بدەن، چونكە عەقڵێكى ئاینیى دابڕاو لە واقیع و رۆحى سەردەم ناتوانێ لەگەڵ واقیعى نوێ هەڵبكات و داهێنانێك پێشكەشى واقیع بكات، یان ئیدارەى بكات.
ناكرێ زانایەك یان وتاربێژێك كە قسە بۆ هەزاران كەس دەكات، یان بە نوێنەرى ئاینێك دادەنرێ و هیچ دوور نیە رۆژێ لە رۆژان بۆ كۆنگرەیەكى نێودەوڵەتى تایبەت بە دایەلۆگ و ململانێى ئاین و فەلسەفە و شارستانیەتەكان بانگهێشت بكرێ، كەچى لە بوارى شارەزیى لە فیكرى هاوچەرخ و ئاین و فەلسەفە و ئایدیۆلۆجیاكانى دنیادا نەخوێندەوار بێ.
2- وتارخوێنەكان هەوڵ بدەن بە رووى سەرچاوەكانى كەلتوورى دیموكراسیەت و مافى مرۆڤ و لێبوردەیى و پێكەوەژیاندا بكرێنەوە و خۆیان قەتیس نەكەن لە قۆزاخەى كەلتوورى سیاسیى بەركار لە مێژووى سیاسیى ئیسلامیدا، كە سیستمێكى میراتى و بنەماڵەیى و جەنگى بووە و زۆر جاران خەلیفە یان سوڵتان یان میر هەقى بەخۆى داوە بەسووك و ئاسانى لەسەر هەڵەیەك بەراست و چەپدا خەڵك بكوژێ و نەیارانى لەناو ببات و ئەوەش لاى خەڵكەكە بووەتە شتێكى ئاسایى (بۆ شارەزابوون لە بەشێك لەو مێژووە، خوێنەر دەتوانێ گەشتەكەى ئیبن بەتوتە بخوێنێتەوە كە چۆن سوڵتانى موسڵمانى وا لە هند هەبووە زۆر دیندار و خێرۆمەند بووە كەچى لەهەمان كاتدا زۆر خوینڕێژیش بووە و لەسەر نوێژنەكردن خەڵكى كوشتوە، ئیدى لەگەڵ نەیارەكانى هەر باس مەكە)، ئەمە لە بارێكدایە ئەو كەلتوورە سیاسییە شتیێك نەبووە دەقێكى نەگۆڕى لەسەر بووبێ تا موسڵمانانى سەردەمە لە دواى یەكەكان ناچار بن لەسەرى بڕۆن، بەڵكو كەلتورێكى بەشەریى باو بووە لەو سەردەمەدا كە هێز وبنەماڵە باڵادەستەكانى ئەو سەردەمانە پەنایان بۆ بردووە و كردوویانەتە بناغە و چوارچێوەى سیستمى دەسەڵاتدارییان و بەرامەیەكى ئاینییان پێ داوە.
ئەگەر ئەو سیستمە مەركەزى و توندوتیژ وناشوورایی و نالێبوردەیە، كە تەنانەت لەگەڵ زهنیەتى شوورایى سەردەمى راشدینیشدا ناكۆكە، بۆ ئەو سەردەمە لەبەر ناچارى پاساوێكى هەبووبێ و تەنانەت زۆرێك لە گەورە زاناكانیش تەئسیلیان بۆ كردبێ یان لێى بێدەنگ بووبن، ئەوە درێژەپێدان یان لاسایكردنەوە و جێ پێ هەڵگرتنى لەم سەردەمەدا هیچ پاساوێكى نیە.جێى نیگەرانییە كە هێشتا ئەو زهنیەتە لاى ئێمە حزورى خۆى هەیە، هەر بۆیە بەئاسانى بڕیار لەسەر تەفسیق و تەخوینى نەیارانمان دەدەین و خۆزگە دەخوازین "دەستیان بشكێ" و "زمانیان ببڕدرێ".پێویستە لەوە تێبگەین كە دەكرێ لەبرى ئەو سیستەمە مەركەزییە و كەلتوورە سەنترالیزمەكەى، دیموكراسیەت و لێبوردەییش بكرێنە بناغە بۆ سیستمى سیاسیى ئیسلامى.
3- وتارخوێنان دەست هەڵگرن لە زمانى هەڕەشە و هەڵنانى جەماوەر لە مەسەلەكانى پێوەندیدار بە دەربڕینى بیروبۆچووندا(مەسەلەى سوكایەتیكردن شتێكیترە و دەبی یاسا رێى لێبگرێ) و خۆیان لەو گۆشەگیرییە لە دنیاى رۆشنبیرى و رۆژنامەنووسیی كوردستان و خۆقەتیس كردن لە ناوەندە ئاینینیەكەدا بێننە دەرێ و لەبرى ئەوە هەوڵ بدەن ببنە بەشێك لە رەمزەكانى گۆڕەپانى رۆشنبیرى و رۆژنامەگەرى و فیكریى كوردستان و لەگەڵ گۆرەپانە رۆشنبیرییەكە كارلێك بكەن، كارى تێبكەن و لێوەى فێربن و ئەو بەستەڵەكە دەروونییە بشكێنن كە لەگەڵ رۆشنبیراندا دروست بووە.
هەندێ لە رۆشنبیران و رۆژنامەنووسانى سیكیولار، لە دنیایەكى تەواو جودا لە دنیاى مامۆستایانى ئاینى و خەڵكە موحافیزەكەدا دەژین، هاوكات وێنایەكى تەڵخیان بۆ پیاوانى ئاینى و كۆى عەقڵى ئاینى و رەنگە هەندێكیان بۆ خودى ئاینەكەیش هەبێ، لێرەوە شتێكى چاوەڕێكراوە بە راستەوخۆ بی یان بە ناراستەوخۆ پەلامارى ئەو دنیایە بدەن و هەندێ جار سنوورى قبووڵكراویش ببەزێنن.ئەوە ئەركى رۆشنبیران و پیاوانى ئاینى و هەر خەڵكێكى باوەڕدارە بەرگرى لەو بەها و باوەڕ و ئاكار و سیاسەتانە بكات كە باوەڕیان پێیەتى و كەس بۆى نیە ئەم مافەیان لێ زەوت بكات، بەڵام پێویستە ئەوە بە زمانى نووسین و بە چەكى قەڵەم و بە گیانى لێبوردەیى و باوەڕبوون بەجیاوازییەكان و دوور لە تەكفیر و تەفسیق و تەخوین و هەڵنانى شەقام و گرژكردنى كەشى كۆمەلایەتیى كوردستان ئەو كارە بكەن.
هەرچى مەسەلەى سوكایەتیكردنە ئەوە كارێكە لە دەرەوەى بازنەى را و راى جیاواز و پێویستە یاسا و دەوڵەت تێیدا بێنە جواب و لایەنى دەستدرێژكار دیارى بكەن و لیپێچینەوەى لەگەڵدا بكەن.لە بارێكى وادا هەر وەك سوكایەتیكردنى قەڵەمێكى سەرەڕۆ بە پیرۆزییە ئاینییەكان دەبێتە سەرپێچییەكى یاسایى، بەهەمان شێوە پەنابردنى مامۆستایەكى سەر میمبەریش بۆ تەكفیر و تەفسیق و جوێندان و هەڵنانى خەلك لەو كەسانە ئەمیش هەر سەرپێچییە.
4- كرانەوە بە رووى تەفسیر و خوێندنەوە نوێیەكان بۆ دەقەكانى قورئان و فەرموودە و خۆقەتیس نەدان لەچوارچێوەى تەفسیر و سەرچاوە كلاسیكیەكاندا، چونكە ئەوە یەكێ لە پێداویستیەكانى نوێكردنەوەى ئاینە كە یەكێ لە خاسیەتەكانى ئیسلامە. جێى داخە لەكاتێكدا هەموولا باس لەوە دەكەن "ئیسلام بەردەوام پێویستى بەوەیە نوێ بكرێتەوە" كەچى كار بۆ ئەم نوێكردنەوەیە ناكرێ، بگرە وەك یاخیبوونێك تەماشاى هەر هەوڵیك بۆ خۆراپسكاندن لە قاوغە كلاسیكیكەى فیكر و تەسەوراتى ئیسلامى دەكرێ.لەبارێكى وادا و لە نێو ئەو بازنە بڤەرێژكراوەیشدا ئەنجامدانى نوێكردنەوە مەحاڵ دەبێ، بەتایبەت كە زانایان خۆیان خۆ لە قەرەى نەدەن و چێژ لەوە ببینن كە پابەندێكى دڵسۆزى تێگەیشتنە لاسیكیەكانن.
ئەگەرچى لە ئیسلامدا چینێك نیە ناوى چینى پیاوانى ئاینى بێ و قسەكردن لەسەر پرسە ئاینییەكان لەسەر ئەوان قۆرخ كرابێ، بەڵكو مافى هەموو تاكێكى هۆشیارى كۆمەڵگەیە ببێتە زانا و رۆشنبیرى ئاینى و قسە و لێكدانەوە و ئیجتیهادى خۆى بكات، بەڵام بە كردەوە ئەركەكە بەپلەى یەكەم هەر دەكەوێتە سەر شانى زانایانى ئاینى و مێزەرە سپى، كە لە رووى زانستى و كۆمەڵایەتییەوە خۆیان بۆ ئەركە ئاینییەكەیان تەرخان كردووە، كە لە مەسەلە ئاینییەكاندا قووڵ ببنەوە و تەنیا بەو سەرچاوە و كەلەپوورەى لە نەوە پێشینەكانەوە پێیان گەیشتووە رازى نەبن و وەك راستیەكى بەڵگەنەویست و قسەى كۆتایى مامەڵەى لەگەڵ نەكەن.
ئەركى ئەوانە ئاین و ژیان، ئاین و زانست، ئاین و عەقڵ، ئاین و گۆڕان، ئاین و پێشكەوتن، ئاین و لێبوردەیى، ئاین و چاكسازى، ئاین و داهێنان پێكەوە گرێ بدەنەوە و تەرزێكى تازە لە بیركردنەوە و هۆشیارى و دنیابینى و كەلتوورى ئاینى بەرهەم بێنن، كە ئەو زنجیرە دوالیزمانە شانبەشانى یەكتر كار بكەن، نەك دژ بوەستن.
5- وتارخوێنان پەرە بە بیركردنەوەى زانستیانە و رەخنەگرانەیان بدەن و لە ئاست دەق و گێڕانەوە و چیرۆك و هەواڵە باوەكاندا رەخنەگرانە مامەڵە بكەن و لە مەحەكى عەقڵ و مەنتیق و لیكدانەوەى واقیعییانەیان بدەن، ئەنجا لە وتارەكانیاندا باسیان بكەن، بەتایبەت لە مەسەلەى بەكارهێنانى فەرموودەكاندا، كە زرۆ گرنگە شارەزایی باشیان لە فەرموودەكاندا هەبێ و خۆ لەوانەیان ببوێرن كە جێى گومانن.تێبینى دەكرێ زۆرێك لە وتارخوێنەكان ئەوەندەى بەلایانەوە گرنگە چیرۆكێك بگێڕنەوە كە زۆرترین سەرسوڕمان و حەپەسان لاى ئامادەبوان دروست بكات، ئەوەندە بەلایانەوە گرنگ نیە ئاخۆ ئەو چیرۆكە لە رووى مەتن و ناوەرۆك، یان لە رووى سەنەدى مێژووییەوە چەندە راست و واقیعییە، هەروەها چەندە خزمەت بەبیركردنەوەى هۆشیارانە و عەقڵانیى خەڵكەكە دەكات.
6- لایەنگریى زەق بۆ دەسەڵات و حزب لە هەیبەت و سەنگینى زاناى ئاینى كەم دەكاتەوە. ئەوان دەبێ بەشێك بن لە پێكهێنەرەكانى كۆمەڵگەى مەدەنى لە كوردستان كە دەسەڵات و حزبەكان ناچارى ریفۆرم و بەخۆداچوونەوە بكەن.
خۆ ئەگەر بە ویستى خۆیان بێ یان لەژێر فشاریشدا ناچار بكرێن پێڕەوى لە سیاسەتى دەسەلاَت یان حزب بكەن، ئەوە دیسان راگرتنى هاوسەنگی گرنگە و پێویستە لایەنگیرییەكە بۆ هێڵە گشتییەكانى بەرژەوەندیى نەتەوەیى گەلى كوردستان بێ و شۆڕ نەبێتەوە بۆ لایەنگرى بۆ وردەكارییەكانى سیاسەتى حزبى حاكم یان غەیرى حاكم.مامۆستایانى ئاینی وەك هەر هاووڵاتییەك مافى خۆیانە سۆزیان بۆ هێزێكى سیاسى هەبێ یان تەنانەت ببنە ئەندام لە رێكخستنەكانى ئەو هێزەیشدا، بەڵام لەم بارەدا دەبێ ئەوەیان لە لا روون بێ كە بەو كارەیان بەشێك لە جەماوەرەكەیان لە دەست دەدەن و چیدى ئەو بەشە لە خەڵك، كە لایەنگرى هێزەكانیترن یان حەزیان لە سیاسەت و حزبایەتیكردن نیە و پێیان وایە زاناى ئاینى دەبێ خەریكى ئایندارى بێ نەك حزبایەتى، گوتارى ئەو زانا ئاینییە وەك بەشێك لە گوتارى ئاراستەكراوى حزبەكەى سەیر دەكات نەك وەك بۆچوونى خودى ئاینەكە.
لەلایەكى تریشەوە مافى خەڵك و ئاینەكەیشە كە ئەو زانا ئاینییە حزبییە، هەر حزبێك بێت، لانى كەم لە وتارەكانى هەینى و بۆنەكانى تری نێو مزگەوتدا لە چوارچێوەى ئامۆژگارییە ئاینییە گشتیەكان دەرنەچێ و میمبەرى مزگەوت و پیرۆزیى شوێنەكە نەخاتە خزمەتى بەرژەوەندییە حزبییەكانى حزبەكەیەوە.
7- لە كۆتاییدا ئەركى حكوومەتیشە دوور لە هەر نیەتێكى سوڵتەوى و حزبى، مامەڵە لەگەڵ زانایانى ئاینى و رۆڵى میمەبەركانى مزگەوتدا بكات.ئەركى حكوومەتە وەك بەئاشكرا رایدەگەیەنىَ كە پێویستە مامۆستایانى ئاینى بەكارى ئامۆگارییەوە خەریك بن و نەبنە یەكێك لە ئامرازەكانى شەڕى سیاسیى حزبە ئاینى و نائاینییەكان، بە كردەوەیش هەر بەو مەنتیقە بجوڵێتەوە و میمبەرەكان نەخاتە خزمەتى بەرژەوەندیى حزبە سیاسییە باڵادەستەكان و هەر كات پێویستى بە مەلاكان بوو كە باسی سیاسەتى بۆ بكەن سیاسەتكردن واجبێكى ئاینیى ئەوان بێ و هەر كات پێویستى بوو بێدەنگ بن ئیدى قسەكردنیان لە سیاسەت حەرام و قەدەغە بێ.
ئەم سیاسەتە دووفاقییە زانایانى ئاینى و میمبەرەكانى مزگەوت سووك دەكات، هاوكات گومان لەسەر فەلسەفەى سیاسیى حكوومەت و هێزە باڵادەستەكان دروست دەكات، كە ئەوان بەدروشم عەلمانى و بە كردەوە تێكەڵەیەكن لە ئاینى و عەلمانى، ئەویش نەك لە وابەستەییەوە بەئاین بەڵكو لە روانگەیەكى براگماتى و بەرژەوەندیى حزبییەوە.
لە رووى زانستیشەوە ئەركى حكوومەتە كار بۆ بەهێزكردنى توانا زانستیەكانى زانایانى ئاینى بەگشتى و وتارخوێنان بەتایبەتى بكات و میمبەرى وتاردان نەداتە دەست هەموو دەرچوویەكى زانستگە ئاینییە رەسمى و نارەسمیەكان، چونكە وتاردان یانى رەنگڕێژكردنى جۆرى عەقڵیەت و ئاكارى گشتى و ئەوەش ئەركێكى گەلێك سەخت و هەستیارە و ناكرێ بە هەموو كەس بسپێررێ.
ئەم چەند دێڕەى رابردوو لە خەمخۆرییەوەیە بۆ گوتارى وتارخوێنان و جۆرى بیركردنەوەى ئاینیى خەڵكى ئێمە و قەت مەبەستم نیە لە بایەخى كارى وتارخوێنان كەم بكەنەوە. ئەوان كارێكى گەورە دەكەن و دەورێگى میحوەری لە بەهێزكردنى رۆحانیەتى مرۆڤ و پاڵفتەكردنى كۆمەڵگە لە خووخدە خراپەكان و چارەسەكردنى گرفتەكان و برەوپێدانى گیانى خۆشەویستى و بەخشندەیى و مرۆڤپەروەرى دەبینن، كە شایانى هەموو رێز و نرخاندنێكن، لەوەش دڵنیام كە ئەم رەخنانە هەموویان وەكیەك ناگرێتەوە.
ليست هناك تعليقات:
إرسال تعليق